قلعه تاریخی شیاخ(شاخ) در شهرستان دهلران به عنوان بزرگترین قلعه تاریخی استان ایلام شناخته می شود که گردشگران زیادی طی ایام نوروز از این شاهکار معماری ساسانی بازدید می کنند.
باتوجه به وجود رودخانه ها و تپه ماهورهای تقریباً هم سطح، این منطقه قابلیت شکل گیری سکونتگاه هایی چون قلعه شاخ و محوطه های پیرامونی آن در زمان آبادانی قلعه را داشته و شرایط بسیار مناسبی برای دامپروری فراهم آمده است.
ساکنان قلعه و محیط اطراف آن بیشتر از طریق دامپروری و شکار امرار معاش می کرده اند، البته به صورت محدود کشاورزی نیز داشته اند. از دیگر منابع غذایی ساکنان منطقه می توان به تنوع گونه های جانوران قابل شکار در منطقه اشاره کرد.
شرایط محیطی قلعه بسیار سوق الجیشی است و تنها ورودی آن از سمت شمال بوده که آثار برج های ورودی تاحدودی برجای مانده است. اما دیگر بخشها در چهارطرف به صورت ترانشه های دره ای و صعب العبور هستند. در خارج از قلعه در پیرامون آن به طور پراکنده آثار معماری و استقرارهایی وجود دارد که در ارتباط با ساکنان قلعه است.
تاکنون بررسی ها و مطالعات باستانشناسی از قبیل گمانه زنی، تعیین حریم، نقشه برداری و برداشت پلان قلعه انجام نگرفته است که شاید مهمترین دلیل آن عدم دسترسی به قلعه بوده است. فقط تنها جادۀ خاکی عشایری زرین آباد ـ دهلران در دهۀ ۶۰ ایجاد شده که بخش شمال شرق قلعه را نیز تا حد زیادی تخریب کرده است. منبع آبی قلعه ـ همانگونه که ذکر شد ـ رودخانه شاخ است که در فاصلۀ حدود یک کیلومتر برروی تپه ماهورهایی منطقه آب را به داخل منطقه هدایت کرده اند که هنوز آثار بخشهایی از کانال انتقال آب باقیست.
ویژگیهای معماری قلعه
ساختمان قلعه به صورت شمال- جنوبی به طول تقریباً ۸۰۰ متر و عرض آن به صورت غربی-ـ شرقی به تناسب توپوگرافی از ۷۰ تا ۱۵۰ متر متغیر است.
مصالح به کار رفته در بنا شامل سنگ لاشو و گچ نیم کوب است. یکی از خصوصیات اصلی و بارز بنا ساخت باروی آن در چند مرحله است که ارتفاع آن در بعضی از قسمتها به ۷ متر می رسد.
مرحله ای بودن ساخت بارو بدین شکل است که ابتدا ارتفاع ۲ متر از بارو را به طور سراسری ساخته و در مرحلۀ بعد ارتفاع ۱.۵ تا ۲ متر دیگر را برروی آن ایجاد کرده اند و در مرحلۀ پایانی باز هم به طور سراسری ۲ متر دیگر به ارتفاع بارو افزوده شده است.
بدنۀ داخلی بارو با سنگهای قلوه، لاشه و ملاط گل و گچ سست ساخته شده و دارای استحکام زیادی نیست. نمای بارو در مرحلۀ بعدی به صورت نسبتاً منظم و صاف با استفاده از سنگهای لاشه و گچ به صورت محکم تری ساخته شده است.
دور تا دور قلعه دارای برجهایی است که به صورت نیم دایره، به صورت جداگانه به بدنۀ بارو الحاق شده اند که دارای چفت و بست نیستند و به همین دلیل درصد تخریب آنها بیشتر بوده است. در قسمتهای مختلف برج و بارو محلهای سوراخ داربست ها که در حین ساخت برج و بارو به کار رفته اند وجود دارد.
قلعه به دو بخش کلی شمالی و جنوبی تقسیم شده است که بخش جنوبی کوچکتر و احتمالاً حاکم نشین قلعه بوده است. در داخل قلعه به طور پراکنده آثـار معماری وجود دارد کـه بعضی از آنها بـا سنگ و گچ ساخته شده اند. بـه نظر می رسد ساختمانهای داخل قلعه در بیشتر قسمتها از خشت و گل ایجاد و به مرور زمان از بین رفته اند. بر اساس شواهد موجود می توان به حوض آبی ( انبار ) در داخل بنا اشاره کرد که آب را از طریق یک کانال به این حوض منتقل می کرده اند.
در مورد ساختارهای سازه ای داخل قلعه با توجه به از بین رفتن آنها و عدم مطالعات گمانه زنی، کاوش و نوع کاربری آنها نمی توان اظهار نظر کرد. تنها می توان به دیوار سراسری که بخش جنوبی قلعه (حاکم نشین) را از بخش شمالی جدا می کند اشاره کرد. به نظر می رسد در بخش شمالی قلعه که عموم مردم در آن زندگی می کرده اند از سازه های خشتی استفاده شده است. پیرامون قلعه دارای آثار اسقرارهایی است که به نظر می رسد محل زندگی کوچ نشینان بوده و به طور فصلی در اطراف قلعه اطراق می کرده اند. با توجه به وجود قبرهایی در داخل قلعه به نظر می رسد قبرستان این منطقه داخل قلعه باشد که نیاز به گمانه زنی و بررسی بیشتر دارد.
با توجه به سبک معماری قلعه می توان به یقین گفت که بنای قلعه در دوره ساسانیان ساخته شده و بررسی شواهد موجود در آن نشان دهندة ادامة زندگی در آن تا قرن پنجم هجری قمری است.
ملاط گچ به کار رفته در بعضی از بناهای داخل قلعه با ملاط گچ استفاده شده در بارو متفاوت است که احتمالاً متعلق به بناهای دورة اسلامی داخل قلعه است.
به گزارش مهر؛ از مواد فرهنگی یافت شده در قلعه می توان به جوش های فلزی کوره اشاره کرد که وجود کوره ها و کارگاههای ذوب و ساخت اشیاء فلزی را در این منطقه تأیید می کند. از شاخص ترین سفالهای یافت شده در محوطة قلعه، سفالهای لعابدار قرون اولیة اسلامی است.
