دربارۀ فلاسفه شرق، بویژه فلاسفۀ « اسلامی – ایرانی»، برتراند راسل فیلسوف شهیر انگلستان، در كتابِ « تاریخ فلسفۀ غرب، ترجمه نجف دریابندری»، به مطالبى اشاره كرده كه لازم است با دقت بیشتری مورد توجه و بررسی قرار بگیرد. زیرا نگاه این فرزانۀ نامدار و آزاد اندیش به شرق، بویژه فلاسفۀ « اسلامی – ایرانی»، علاوه براینکه درست و آگاهانه نیست، از یک داوری اندیشمندانه نیز به دوراست. از سوی دیگر، سکوت و بی توجهی صاحبنظران ایرانی، در برابر چنین اظهار نظرهایی، خود موضوعی حائز اهمیت است. اینکه چرا اندیشمندان ایرانی، برای روشن شدن واقعیتهای تاریخی سرزمین خود، پاسخی به اینگونه برداشتهای نادرست نداده و نمی دهند، جای تأمل دارد.
شوربختانه بسیاری از ایرانیان، پیرو ضرب المثل معروف « مرغ خانۀ همسایه غاز است»، بوده و هستند و می پندارند، نظرات هر نویسنده یا اندیشمند غربی « وحی مُنزل» است و می بایستی آنها را بدون تأمل و تعمق پذیرفت و باصطلاح، آنها را « حجت» شمرد، در حالی که چنین نیست. بسیاری ازاندیشمندان غرب، بویژه شرق شناسان، درک و فهمشان از فرهنگ مشرق زمین، اصولاً اندک و گاه نادرست و در بیشتر موارد هم غرض ورزانه است.
گفتنی است که ما ایرانیان، همانندِ بسیاری از ملل شرق، از چند سده قبل، ریش و قیچی همۀ گذشتۀ تاریخی، سیاسی و فرهنگی کشور و ملتمان را سپرده ایم به دست غربیها و منتظریم، آنها بگویند که ما چه بوده ایم، چه کرده ایم، چه هستیم و چه باید باشیم! به عبارت دیگر، از زمان باز شدن پای مستشرقین ( شرق شناسان ) به ایران، با اینکه همۀ اسناد و مدارک مورد نیاز پژوهشی آنها، در دسترس ما هم قرار داشت، با این حال، چشم و گوش خود را به آنها دوخته ایم که ببینیم و بشنویم که این حضرات، در زمینه های گوناگون کشور ما چه افاضاتی می کنند تا یا به دروغ، بدانها بنازیم و یا به غلط، از آنها شرمنده شویم! حتی درعرصه فرهنگی نیز ترجیح می دهیم، از زبان و از نگاه آنان، ارزش و اعتبار، بزرگان فرهنگی کشورمان را بشنویم و ارزیابی کنیم.
ازعجایب روزگار اینکه در این زمینه ها تا آنجا نسبت به خود بی اعتماد هستیم که اگر مطلبی از بزرگان خود مانندِ رازی، بیرونی، ابن سینا، خیام، سهروردی و غیره نقل می کنیم، نام چند تن از بزرگان غرب را نیز چاشنی مطلبمان می کنیم، و بی توجه به مبادی اصولی اندیشه، می گوئیم: مثلاً ابن سینا هم همان حرفی را زده بود که هیوم و هگل و دکارت و کانت و غیره زده اند، بی آنکه توجه داشته باشیم و اشاره کنیم که ابن سینا چند صد سال پیش از این حضرات می زیست و حق و انصاف حکم می کند که دست کم اگر هم نخواهیم بگوئیم که « چنین نظری را نخستین بار، ابن سینا عنوان کرده است»، حداقل بگوئیم: « سخن این حضرات مشابه نظرابن سیناست».
به عنوان نمونه، وقتی صحبت کوپر نیک و گالیله به میان می آید، هم میهنان عزیز ما به ندرت برای آشنائی فرزندان سرزمینشان، به نظرات ابوریحان بیرونی استناد می کنند. مرد بزرگ و دانشمند اندیشمندی که سده ها پيش از كوپرنيك و گاليله، نه تنها به كُروی بودنِ زمين پي بُرده بود، بلکه انحراف محوری آن را نیز نسبت به خورشید به درستی، بیست و سه درجه محاسبه کرده بود.
ابوریحان دريك كوشش درخشان علمی، با وجود کمبودهای عصر خود، شعاع كرۀ زمين را نیز درهند، اندازه گرفته و رقم به دست آورده اش با آنچه دانشمندان امروزه با همۀ دست آورده های علمی عظیم و تکنولوژی پیشرفته پذیرفته اند، تنها 15 كيلومتراختلاف دارد.
همچنانکه وقتی مثنوی مولوی « جلال الدین محمد بلخی» را می خوانیم، می بینیم که این عارف عالیقدر با چه صراحتی نظریه « تکامل انواع» را در مثنوی خود آورده است، بی آنکه هیچ یک از امکانات پژوهشی داروین را در اختیار داشته باشد. همینطور در مسائل دیگر که نمونه های بسیاری قابل ذکراست.
با این توضیحات کوتاه، اکنون نگاهمان را برمی گردانیم به اظهارات برتراند راسل.
*
برتراند راسل در کتاب تاریخ فلسفه جلد دوم (ص 223-224) مى نویسد:
– « فلسفۀ عربى ( اسلامى) به عنوان تفكر اصیل و بدیع حائز اهمیت نیست. مردانى چون ابن سینا و ابن رشد اساساً شارح هستند. به طور كلى نظریات فلاسفۀ علمى در منطق و ما بعدالطبیعه، از ارسطو و نوافلاطونیان، و در طب از جالینوس و در ستاره شناسى و ریاضیات از منابع یونانى و هندى گرفته شده، و اهل عرفان نیز فلسفۀ دینى خود را با عقاید قدیم ایرانى چاشنى زده اند. نویسندگانى كه آثار خود را به زبان عربى نوشته اند در زمینۀ ریاضیات و شیمى تازگى نشان مى دهند و كشفیات آنان در زمینۀ شیمى نتیجه تصادفى پژوهشهاى آنان در كمیاگرى بوده است. تمدن اسلامى در بهترین ادوار خود، از جهت هنر و از جهات فنى، بسیارى قابل ستایش بود، و لیکن هیچ قدرتى در زمینۀ تفكر مستقل در مسائل نظرى نشان نداد. اهمیت این تمدن كه نباید آن را نا چیز گرفت، در این است كه وسیله انتقال بود، میان تمدن قدیم و تمدن جدید اروپاى قرون مظلمه حائل شد…»
نظر برتراند راسل به چند دلیل قابل ایراد و نقد است: نخست اینكه اصولاً فلسفه از آغاز رشد و نمو خود تا به امروز، در یک دایرۀ از موضوعات مشخص، محدود و محصور بوده و هر فیلسوفى چه غربى و چه شرقى به ناچار در این محدوده سیر و سیاحت کرده است.
اهم مسائل فلسفه و موضوعات مورد بحث آن، مشخص و عبارت از شناخت « هستی و وجود» است و هر فیلسوفى در هر كجا و در هر زمان که وارد حوزه فلسفه می شود، مى باید به این موضوعات بپردازد. بخشی از مهمترین بحث از مباحث فلسفى نیز به « ماورا الطبیعه»، یعنی « الهیات» یا « فلسفۀ اولى» مربوط مى شود که به « خدا و جهان» و چگونگى پیدایش آنها از هم، ارتباط پیدا می کند. یعنی اندیشیدن و شناخت کلی ترین و اساسی ترین موضوعاتی که به نوعی به زندگی انسان مربوط می شود.
یک فیلسوف نظریه پرداز است و هر نظریه ای نیز تا زمانى كه علم به آن لباس قطعیت نپوشاند، به عنوان نظریه باقى مى ماند. همچنانکه در بارۀ خدا تا به امروز یک نظریه قطعی از طرف هیچ فیلسوفی ارائه نشده است. از اینرو بیشترین تلاش و کوشش فلاسفه الهی، چه شرقی و چه غربی، چه پیشینیبان و چه متاخرین، صرف این مقوله گردیده و می گردد که به نحوی ازانحاء وجود خدا را ثابت کنند. و چون دراین کار موفق نمی شوند و به یک نظریه قطعی نمی رسند، همۀ آنها به حاشیه می روند و به فرعیات و بویژه به بحث در اسماء و صفات او می پردازند و جولان می دهند.
دربارۀ جهان نیز از قدیم ترین ایام، صدها نظریه ارائه شده است كه تا به امروز هیچکدام به قطعیت نرسیده و آنچه امروزه از جهان می دانیم که حدوداً هم آن را پذیرفته ایم، همان است كه « علم» با مشاهده و تجربه و محاسبه به ما عرضه كرده است، نه فلسفه.
با این بینش، حال ببینیم که فلاسفه شرق در دوران شکوفائی فلسفه ( بعد از اسلام)، چه کرده اند؟ و آیا نظر برتراند راسل در بارۀ آنها درست است یا نه؟
– فلاسفه شرق، بعد از خاموشى چراغ فلسفه در یونان، در دوران خاصی که شرایط برای پرداختن به فلسفه مناسب شد، با ترجمه آثار یونانیان، نخست به فهم و شرح این آثار پرداختند و سپس هر یک از فیلسوفان در حد توان اندیشۀ خود، فلسفه یونان را به تجزیه و تحلیل كشیدند. آنچه را در این راستا درست تشخیص دادند، پذیرفتند و آنچه را که نادرست دیدند، رد یا تصحیح و یا تكمیل كردند. درعین حال، با نوآوریهای خود به غنای فلسفه افزودند.
در اینجا باید به این نكته نیز اشاره کنیم که در گذشته هم فلاسفه هیچ وقت و در هیچ كجاى عالم، از آزادى مطلق برخوردار نبودند و نمى توانستند به طور صریح نظرات فلسفی خود را عرضه كنند، بخصوص در زمانى كه دشمن همیشگى فلسفه و فلاسفه، یعنى دین و دینمداران و حاکمان دین پرور در قدرت بودند.
متولیان تمام ادیان، در همۀ دورانها و در اکثر سرزمینها، رو در روى فیلسوفان و مراقب آنها بودند. یعنی اهل نظر را تحت نظر داشتند تا مبادا با افکار فلسفى خود، بنیاد مکتب آنها را سُست یا ویران سازند. در خود یونان كه چند قرنی قبل ازمیلاد، یکى ازحوزه هاى پرجنب و جوش فلسفه بود، در تقابل با دین رایج، به بزرگترین فیلسوف خود سقراط جام شوكران نوشاندند، كارى كه در تمام دنیا، متصدیان ادیان به پیروى از این روش، با اهل تفكر علمی و اندیشۀ فلسفی انجام داده و هنوز هم انجام می دهند.
درشرق، بویژه در حوزه ایران، جز در موارد استثنائی و کوتاه مدت، فلاسفه هیچ وقت آرامش خاطر و امنیت جانی نداشتند. رعب و وحشت فیلسوفان ایران به مراتب از فیلسوفان یونان قرن چهارم و پنجم و ششم قبل از میلاد بیشتر بود. زیرا در این بخش از جهان، ضمن اینكه برخلاف یونان، حكومت دمكراسى وجود نداشت، در عین حال، خلفا و حکام متعصب به اسلام، همراه با شریعتمداران قشرى، دمار از روزگارهر فیلسوفى درمی آوردند كه پا از حریم دین و نقل قول انبیاء ( کتاب و سنت ) بیرون مى گذاشت.
نگاهى به سرگذشت فیلسوفان شرق و تعدادى كه جام شوكران را نه مانند سقراط به میل و رغبت، بلكه به اجبار و همراه با خشونت نوشانده شدند، نشان دهندۀ حال و هواى فیلسوفان شرق است. به عنوان نمونه می توان به سرنوشت دردناک شیخ شهاب الدین سهروردی مقتول ( شیخ اشراق )، یکی از بزرگترین فیلسوفان ایران اشاره کرد که قتل او به مراتب از نوشیدن جام شوکران سقراط جانگدازتر بود، بخصوص این که او را در جوانی کشتند، نه مثل سقراط در پیرسالی، و دیگرانی که هر یک به نوعی به چنین سرنوشت هایی دچار شدند.
با این تفاصیل، فلاسفه، علما و عرفای شرق، بویژه بخش ایرانی آن، نه تنها درحوزه فلسفه، بلكه در عرصه كلیه علوم بیکار نبودند و آثارى بسیار گرانبهایی به جامعۀ بشرى هدیه كرده اند. درضمن این امر را هم فراموش نکنیم؛ قبل از اینكه یونانیان به فلسفه بپردازند، یک یا دو هزار سال از عمر تمدنهاى كهن مى گذشت. سومر، ایلام ( ایران)، آشور، بابل، مصر، چین، هند و فینقیه و… سرزمینهائی بودند كه هر یک صاحب فرهنگ و تمدن بزرگ و شکوهمندی بودند. بى شك صاحبان تمدنهای بزرگ، نمى توانستند از علوم و فنون و حكمت به دور باشند. اگر آثار مکتوب چندان چشمگیرى از این تمدنها به دست نیامده است، دلیل آن نیست كه این سرزمینها خالى از تفكرات فلسفى بوده اند. تازه یادمان باشد كه فلسفه تا مدتها پا به پاى ادیان گام برمی داشت و این دو پدیده فکری، آنچنان با هم آمیخته بودند كه تفكیکشان از هم بسیار مشكل بود. چنانكه در یونان نیز آنطور كه باید نتوانستند این دو را از هم جدا كنند.
درغرب، زمان برتراندراسل نیز فلسفه همیشه زیر نفوذ باورهاى جزمى ادیان قرار داشت و هنوز هم دارد. در این راستا، گفتنی است که بعضی از فلاسفه چه قدیمى و چه جدید، درعین فیلسوف بودن، ادعاى پیغمبرى و دین آورى داشتند كه از قدما « فیثاغورس یونانى» و ازمتاخرین « اگوست كنت فرانسوى» و در ایران ما نیز« مانی» و « مزدک» و« کسروی» نمونه هاى روشن پیوستگى فلسفه و دین یا فیلسوفان و پیغمبران هستند.
دیگر اینكه فلاسفه شرق همزمان با فلسفه به رشته هاى مختلف علوم از قبیل طب، ریاضیات، نجوم، شیمى، موسیقى، تاریخ و جغرافیا و غیره نیز می پرداختند و پیشرفتهائی داشتند كه پایه و اساس علوم امروزۀ غرب است. بى انصافى است كه غربیان چندین قرن كتاب طب الحاوى رازی و قانون ابن سینا را در دانشگاههاى خود به عنوان پایه طب تدریس كنند و بعد افراد خردمندی چون برتراند راسل بگویند؛ رازى وابن سینا چیزى برطب جالینوس اضافه نكرده اند و در ریاضیات و نجوم و شیمی و سایر رشته ها نیز به هم چنین.
زنده یاد محمد على فروغى در فصل پنجم جلد اول « سیر حكمت در اروپا» مى نویسد: « همچنانكه مسلمانان با ترجمه كتب یونانى كلید خزانۀ علم را دریافتند، اروپائیان نیز با ترجمه كتب عربى یا « معرب»، مفتاح دانش را به دست آوردند. . . و بعد به تعدادى از كتب یونانى كه تا سده سیزدهم ازعربى به لاتین ترجمه شده است، اشاره مى كند و به دنبال آن، اسامى تعدادى ازنوشته هاى اصیل شرقى را نام مى برد که در اروپا ترجمه و مورد بهره برداری فیلسوفان و دانشمندان غرب قرار گرفت؛ از جمله:
درریاضیات وهیئت و نجوم، كتاب حساب موسى خوارزمى، مساحه الاشكال پسر موسى بن شاكر، رسائل ابومعشر بلخى، محمد بن جابر بتانى، هیئت فرغانى، صور عبدالرحمن صوفى اصفهانى، مناظر و مرایا و رساله باد و باران ابویوسف یعقوب بن اسحاق كندى، عمر خیام نیشابوری وجمشید غیاث الدین کاشانی. در جغرافیا نزهه المشتاق ادریسى، تقویم البلدان ابوالفداء. در طب كامل الصناعه و سایر كتب على بن عباس مجوسى، طب عضدالدوله دیلمى و ابن بطریق و ابن بیطار، كتاب حاوى و طب منصورى محمد بن زكریاى رازى، قانون شیخ الرئیس ابوعلى سینا، كتاب جراحى و كتاب اتریاق ابوالقاسم زهراوى و قانون مسعودی ابوریحان و همچنین كلیات الکندی و ابن رشد، رسائل فارابى و ابوعلى سینا در فلسفه و مقاصد الفلاسفه غزالى و بسیارى دیگر و بیشتر كتب مزبور پس از آنكه فن چاپ اختراع و شایع شد به چاپ رسیده و بعضى از آنها مكرر چاپ شده است. چنانكه چاپ ترجمه قانون شیخ الرئیس درهمان سالها سى مرتبه تجدید چاپ شد. اقدام به ترجمه و چاپ كتابهاى عربى تا سده چهاردهم و پانزدهم نیز که سر آغاز رنسانس فرهنگی غرب بود، جریان داشت. غیر از ترجمه هائی كه اروپائیان در نهضت علمى اخیر خود از كتب عربى و فارسى و زبانهاى دیگر شرقى كرده اند و مى كنند».
وقتى درسدۀ چهارم وپنجم هجرى، دهم میلادى ابوریحان بیرونى در رساله اى میگوید: « براى توازن داشتن زمین در فضا، لازم است در طرف مقابل محل سکونت ما نیز سرزمینی باشد كه قصد او قارۀ امریکاى امروزه است»، بى شك به کروی بودن زمین و به احتمال قوی گردش آن به دور خورشید نیز واقف بوده و اگر آن را به صراحت بیان نكرده، به همان علتى بود كه كپرنیک از ترس کلیسا، سالیان دراز نتیجه تحقیقاتش را مطرح نمی كرد و گالیله با توبه كردن جانش را نجات داد و جوردانو برونو شعله هاى آتش را به جان خرید.
با توجه به اینکه می دانیم سخن بیرونى مربوط به قرن دهم میلادى است، پرسیدنی است، آیا كپرنیک و گالیله و كپلر، به ترجمۀ آثار بیرونى دسترسى نداشتند و از ترجمۀ آثار او استفاده نكرده اند؟
وقتى مولانا جلال الدین، محمد بلخی در هشتصد سال پیش با ریزبینی اشاره به تكامل انواع مى كند، هیچ دانشمند با فضیلتی در غرب پیدا نمى شود كه بگوید: قبل از اینكه لامارك، والاس و داروین اصل تكامل انواع را اعلام كنند، چند صد سال پیش پیرقونیه نیز به زبان شعر آن را بیان كرده است.
درشرق و در زیر انقیاد احكام جزمى اسلام، فلاسفه و دانشمندان ناچار بودند أفكار و اندیشه هاى خود را با ایماء و اشاره بیان کنند و یا در قالب شعر بریزند و بگذرند. با این امید كه نسلهاى آینده در هر كجاى دنیا سیر تكامل اندیشه انسان را از جائی كه آنها رسانده اند، پى بگیرند و به مقصد برسانند.
بزرگان عالم بشریت متعلق به همۀ جوامع بشرى هستند. اینكه فیثاغورث، سقراط، افلاطون و ارسطو در كجا زاده شده و در کجا رشد و نمو كرده اند، رازى و فارابى و ابن سینا و بیرونى و خوارزمى و خیام و سهرودى و ابن رشد در كجا به دنیا آمده اند و دیگران در كدام یک از گوشۀ جهان، از نظر علمی، کوچکترین اهمیتی ندارد. فلسفه وعلوم در هر كجا شرایط را مناسب ببینند ریشه مى دوانند و رشد مى كنند و به تمام جوامع بشرى تعلق دارند نه به سرزمین وملت خاصى.
این نیز گفتنی است که فلسفه وعلوم ارث پدرى یونان نبوده و در آن سرزمین هم خلق الساعه بوجود نیامده بود. علم و حكمت از همان آغاز شهر نشینى بشر پا گرفت و در هر كجائی كه شرایط مساعد و محیط مناسب و آزاد پیدا کرد، شروع به رشد و نمو نموده است.
آنچه دراین مورد باید یاد آورشد، این است كه یک فیلسوف وقتى فیلسوف است كه براى اظهار نظر فلسفى خود آزاد باشد. فیلسوفى كه تحت انقیاد دین و مذهب یا حكومتى باشد، نمى تواند آنطوركه باید به فلسفه بپردازد. فلسفه هر معنائی داشته باشد، وقتى اصیل و ناب خواهد بود كه پاى بند هیچ قید و بندی نباشد. چون ارزش واعتبار یک فیلسوف منوط به این آزادى است. بشریت براى سیر تكامل خود محتاج كسانى است كه اندیشه و تفكرات خود را بدون ترس و واهمه بیان كنند. تمدن نوین امروز بشر حاصل أفكار و اندیشه هاى فیلسوفانى است كه از گذشته هاى دور با فداكارى و تحمل انواع آزارها، حرفشان را زده اند.
فیلسوفان کشورهای تحت سیطرۀ حکومتهای اسلامى، با توجه به شرایط سختى كه بر اوضاع زمانشان حاكم بوده، هریک در قالب خاصى نظرگاه خود را مطرح كرده اند. این فیلسوفان نمى توانستند آنطور كه باید و شاید نظرشان را به صراحت بیان كنند.
ابو یوسف، یعقوب بن اسحاق كندى، اولین فیلسوف جهان اسلام، هزار دویست سال پیش، در الهیات که یکی ازبزرگترین مباحث فلسفی تمام اعصار بوده و هنوزهم هست، هر سه اصول دین اسلام ( توحید ـ نبوت ـ معاد) را جزو مقوله هاى ایمانى و غیرعقلانى قرارداده است. بنظر این فیلسوف نه توحید، نه نبوت و نه معاد از نظرعقل سلیم قابل اثبات نیست. اینكه عقل در مقابل این اصول غیرعقلانى به چه باور دارد، جرأت بیان آن را نداشت.
محمد بن زكریاى رازى که از بزرگترین و دانشمندترین فیلسوفان ایران و جهان است، یک قدم از كندى نیز جلوتر گذاشت و گفت: « بر خلاف نظرادیان توحیدی كه خدا را تنها موجود ازلى (قدیم) مى دانند كه جهان را ازعدم خلق كرده است، پنج قدیم یا ازلى وجود دارد كه عبارت اند از: خلاق عالم – نفس كلى – مادۀ أولى – زمان – مكان». عنوان چنین فلسفه اى با اساس و پایه دین اسلام وهمه ادیان توحیدی كاملاً مغایر بود.
رازی نخستین فیلسوفی بود که أفكار و اندیشه هاى ارسطو را كه میان اندیشمندان اسلامى، مانند قرون وسطى اروپا به عنوان اصول مسلم شمرده می شد، مورد تردید قرار داد و به آنها می گفت: « با این اصول كه شما پایه فكرى خود قرارداده اید، نمى توان مشكلات فكرى بشر را حل كرد، زیرا آنها قطعى وقانع كننده نیستند». او بر خلاف پیروان مکتب مشائى كه بر روش قیاس و منطق تكیه مى كردند، روش « استقراء و تجربه و شهود» را برگزیده بود. روشى كه « فرانسیس بیکن» انگلیسى، بعد ازقریب ششصد سال به قول اروپائیان، ابداع كرد و با همین سبك و شیوۀ خود، یکى از بنیان گزاران تمدن نوین اروپا نامیده شد. حال آنکه مبتکر و ابداع کنندۀ نخستین این روش، رازی بوده نه فرانسیس بیکن.
فلاسفۀ اسلامى در همان دوران كوتاه عمر فلسفه در کشورهای اسلامی سخنانى زده اند كه فلاسفه غرب با همه امکاناتشان از جمله پراکنده بودن در سرزمینهای مختلف و حمایت از طرف حکومتهای مستقل در اروپا، بدان صراحت و روشنى نتوانسته اند بیان كنند.
ابن سینا یکى از این فیلسوفان است. این حكیم یگانه نیز در الهیات، در دو مورد راه کندی و رازى را پى گرفت: نخستین آن، انكار معاد جسمانى بود كه خود به خود، کل داستان رستاخیز و مسائل مربوط به آن را كه یکى ازاصول اساسى اعتقادى اسلام و ادیان دیگر توحیدی است، منتفى مى سازد. دیگر آنكه ابن سینا موضوع وحى بوسیله جبرئیل را به صورت فلسفى رد مى كند و مى گوید: « الهام نوعى واكنش نفس انسان است كه به او دست مى دهد، نه این كه فرشته اى بنام جبرئیل یا هر نام دیگر به پیغمبر اسلام یا دیگر پیغمبران ظاهر و احكام الهى را به آنها ابلاغ كند».
مى دانیم كه دراسلام و در موقع حیات پیغمبر اسلام نیز داستان جبرئیل مورد بحث و مجادله بوده و همان زمان نیز منكران این فرشته بر پیغمبر اسلام ایراد داشتند. به همین علت نیز پیغمبر اسلام منكران جبرئیل را در ردیف منكران خدا قرارداده است. به عبارت دیگر، ابن سینا بى آنكه به اصل قضیه، یعنى خداى اسلام، اشاره كند و یا پیغمبرى محمد بن عبدالله ( نبوت) را انكار نماید، سخن پیغمبر را كه خود را به دلیل حضور جبرئیل مبعوث شدۀ خدا و پیغمبر او قلمداد مى كرد، مردود شمرده است. به زبان دیگر، ابن سینا علاوه بر اینکه می گوید فرشته اى بنام جبرئیل به پیغمبراسلام پیام نیاورده، معاد جسمانی را نیز غیر ممكن دانسته است. یعنی این که دنیاى دیگرى هم به صورتى كه ادیان توحیدی مطرح كرده اند، که انسانها با جسم خاكى خود به دادگاه الهی کشیده می شوند و سپس وارد بهشت یا دوزخ مى شوند را، محال دانسته است. حال اگر به صورت واضح به انکار آنها نپرداخته، به این دلیل بود كه در شرایط زمانی و مکانی عصر ابن سینا، عنوان کردن چنین مسائلی غیر ممکن بود.
آیا ابن سینا مبتکر روشى كه می گویند « رنه دكارت» فرانسوی ابداع کرده است نبوده؟ مگرنه این که او نیز بجای رفتن از كلیات به جزئیات، و از جزئیات به كلیات پرداخته است؟ یعنى بجاى نفى كلیات ( خدا)، به نفى جزئیات ( نبوت و معاد) او پرداخته تا برسد به کل قضیه. می دانیم که اگر دو جزء نبوت و معاد را از اصول ادیان توحیدی حذف کنیم، کل قضیه که خدا باشد نیز خود به خود منتفی می شود.
عرفان وعرفاى شرق نیز داستانشان مانند فلسفه و رشد و نمو آن است. این که پدیدۀ عرفان از كجا آمده؟ در كجا رشد و نمو كرده؟ جزئیات دقیق آن براى هیچكس روشن نیست. جز این كه بگوئیم عرفان نیز همزمان و پا به پاى فلسفه و دین به بالندگی افتاده و درهر زمان و در هر مكان رنگ و بوی خاصی به خود گرفته است. این كه عرفان تحت تأثیر فلوطین (پلوتین) بوده است، جای تردید نیست، اما اینكه خود فلوطین آن را از كجا و تحت تأثیر چه كسانى مطرح كرده است، جاى حرف بسیاری دارد. بخصوص این كه مى دانیم او قبل از اینكه نظرات عرفانى خود را مطرح كند، رد پایش را می توان در شرق و بخصوص در بین النهرین، در لشكر كشى « گردیانوس»، قیصر رُم به آن خطه، دید. همانطور كه بودن او را در شرق نمى توانیم انكار كنیم، متأثر بودن او را از افكار و اندیشه هاى متفکرین شرق را نیز نمى توانیم منكر شویم. در ضمن یادمان باشد که در زمان او و تا مدتها پس از وی، اكثر اندیشمندان و دانشمندان، علم و معرفت خود را با سفرهائی كه به كشورهاى مختلف انجام مى دادند، كسب مى كردند، نه از طریق نوشتار، زیرا كه كتابت در آن عهد و ایام بسیار محدود بود. با این تفاصیل، بازمی گردیم به نوشته های برتراند راسل و می گوئیم:
فلسفه گنج بادآورده ای نیست که در یونان و یا درغرب کشف شده باشد. انسان از زمانی که برای شناخت مجهولات زندگی خود، به تأمل و تعقل پرداخت، در هر یک از تمدنهای مهم بشری، بینش خود را عرضه کرده است. و همین بینشها، ذره ذره جمع شده و در زمانی که بشر به کتابت مجهز شد، به صورت مجموعه نوشتاری در اختیار پویندگان قرار گرفته است.
یونانیان بدون شک فلسفه را از ملل شرق گرفته و پرورش داده و با افزوده های خود به آن غنا بخشیده اند. و در زمانی که دیگر محیط یونان، اجازه جولان فلسفه را نمی داده، از نو به شرق باز گشته و در شرق، ضمن حفظ آراء و نظرات فلسفی یونانیان، آنچه می شد به آن افزوده شده است. و زمانی هم که با پیدا شدن امثال ابو حامد محمد غزالی ها شرایط برای رشد فلسفه درشرق میسر نبوده، دوباره راه غرب را پیش گرفته و به اندلس رفت تا در دامان امثال ابن رشد، رشد کند و از همانجا راهی اروپا شد و زیر بنای تمدن نوین امروزی گردید.
دراروپا نیزمانند کشورهای عرب زبان شده که نخست به ترجمه آثارملل متمدن گذشته مانند یونان وهند و ایران و غیره پرداخته بودند، آثارمتفکرین و دانشمندان شرق را ترجمه کرده و برمبنای نظرات آنان به اندیشه ورزی پرداختند و با داده های آنان بود که بینشوران غرب به ایجاد مکتبهای فلسفی نوین پرداختند.
گروهی نظر فیلسوفان شرق را با دانش زمان خود کامل کردند و جماعتی نظر آنان را با تغییر و تبدیلاتی بنام خود بازگو نمودند و ازمیان این مجموعه مکاتب ناب فلسفی پا به عرصه وجود گذاشت.
اگرچه به این نکته پیش ازاین اشاره شد، در اینجا بار دیگر باید ذکر کرد که فیلسوفان غرب، همانند فیلسوفان شرق برای عرضۀ افکار و اندیشه های فلسفی خود آزادی مطلق نداشتند. بسیاری از آنان نیز راه و روش فیلسوفان شرق را پیش گرفتند تا دچارعواقب بد دیدگاهشان نگردند. به عنوان مثال می توان به « آمانوئل کانت » اشاره کرد. این فیلسوف بلند پایه نیز با اینکه تمام براهین وجود خدا را که در طول اعصارعنوان شده بود، با دلیل و منطق و استدلال رد می کند، اما در نهایت می گوید: « وجود خدا را نمی توان با عقل ومنطق اثبات کرد، لذا لازم است با ایمان پذیرای آن شویم ». حرفی که الکندی درنهصد سال قبل از کانت عنوان کرده بود.
بنوشتۀ دکتر ضیاء صدرالاشرافی در« شش جریان فکری در دنیای اسلام»، بعد از کشف آتش، اگرابداعات وعلومی مانند: اختراع چرخ و خط ( توسط سومریها )، الفباء ( بوسیلۀ فینقی ها)، صفر و اعداد حساب ( توسط هندیها)، هندسه ( توسط مصری ها، بابلی ها، آشوری ها و یونانی ها)، باروت، چاپ و قطب نما ( توسط چینی ها ) و جبر ( توسط ایرانیان) و نظایر آن که قابل شمردن نیست، به غرب ارمغان نشده بود، امروزه تمدنی بنام تمدن غربی نداشتیم” و سخن آخر اینکه:
1- آنچه از فلسفه یونان به غرب رفت، به همت و کوشش فیلسوفان شرق بود. فرزانگان شرق بودند که فلسفۀ یونان را از گزند روزگاران حفظ کردند و با ترجمه و شرح و افزوده های بسیار خود، به آن غنا بخشیدند و سپس به جائی فرستادند که بتواند به بالندگی خود ادامه دهد.
2- شرق، علاوه بر اینکه مواد زیر بنای فلسفه یونان را فراهم کرده بود، خود نیز در کنار و حتی در غیاب یونان، در این حوزه تفحص کرده و نوآوریها نموده است که بدون آن نوآوریها، پیدایش تمدن کنونی محال بود.
3- فلسفه همانند علم، در انحصار این کشور و آن ملت نیست، بلکه متعلق به جامعه بشری است. بذر فلسفه ممکن است در سرزمینی افشانده و در سرزمین دیگر پرورده و در جای دیگر به بار بنشیند، طبیعی است که در این صورت نباید محل میوه چینی را محل ظهور آن به حساب آورد.
امید است این بررسی کوتاه سبب گردد که صاحبنظران ایرانی که در حوزه فلسفه و حکمت قلم می زنند، در مقابل برداشتهای نادرست دیگران، حتی شخصیتهای برجسته ای مانند برتراند راسل سکوت اختیار نکنند و برای آگاهی فرزندان سرزمینمان، آگاهیهای خود را در این زمینه های، بویژه در حوزه تفکر و اندیشه، نشر دهند و جویندگان حقیقت را روشن و آگاه سازند.
پاریس – هوشنگ معین زاده
28/07/2015
فایل صوتی این نوشته توسط جناب مانی در « رادیو مانی » خوانده شد که می توانید در اینجا بشنوید.
چند نکته قابل بحث در این مقاله وجود دارند که برای احتراز از اطاله کلام یکی را بیان می کنم ؛
در اینکه باید ارزش فلاسفه و متفکرین مشرق شناخته شود تردیدی نیست ، ولی تصور من بر اینست که نظر برتراند راسل سیر تکاملی تفکر فلسفی غرب و تسلسل مشهود ان ، که همچون پله های یک پلکان هستند . فیلسوفان غرب مرحله به مرحله از اسلاف خود اموختند و اموخته خود را پرورش دادند و فلسفه کامل تری ارائه نمودند تا عصر حاضر . ( هدف اصلی او از تالیف کتابش هم نمایان کردن این سیر تکاملی بوده است )
ظاهرا راسل این توالی تکاملی را در نزد فلاسه مشرق نمی بیند ، و کارها و عقایدشا ن را متفرقه ویا بی تاثیر ( کم تاثیر ) در نسلهای بعدی می داند !
نظرات بسته است