در روز ۸ خرداد ۱۳۱۳ مجلس شورای ملی قانون تاسیس دانشگاه تهران را تصویب کرد.
به موجب این قانون از مدارس عالی آن زمان از قبیل دارالمعلمین عالی، مدرسه حقوق و علوم سیاسی و مدرسه عالی طب، دانشگاه تهران تشکیل و اجزاء مختلف آن به سرعت ایجاد شد. تا قبل از آن، در نقاط مختلف کشور، مدارس قدیمهای وجود داشت که در آن‌ها، علوم اسلامی و بسیاری از مباحث مربوط به علوم عقلی و نقلی تدریس میشد. مجموعه این مدارس و ایجاد مدارس عالی دیگر نظیر دارالفنون و دارالمعلمین و همچنین لزوم وحدت و تمرکز در اداره این مدرسههای عالی سبب شد که وزارت فرهنگ طرح دانشگاهی به روش جدید را تدوین نماید.
کلیات طرح تاسیس دانشگاه تهران از سال ۱۳۰۷ هجری شمسی توسط دکتر محمود حسابی به حکمت، وزیر معارف وقت پیشنهاد شد. طرح تفصیلی تاسیس دانشگاه تهران نیز در سال ۱۳۱۰ تهیه و به وزیر معارف تقدیم شد و با تلاش‌های دکتر حسابی و مذاکرات وی با نمایندگان مجلس، این طرح در سال ۱۳۱۲ هجری شمسی به مجلس شورای ملی رفت.
پس از ارائه لایحه تشکیل دانشگاه تهران به مجلس، این لایحه با حضور حکمت سرپرست وزارت معارف و با در نظر گرفتن پیشنهادات نمایندگان در کمیسیون معارف اصلاح و برای تصویب تقدیم صحن مجلس شد. در جریان تصویب لایحه روال این بود که منشی مجلس ماده به ماده لایحه را قرائت می‌کرد و برای هر لایحه در صورت وجود مخالف بحث صورت می‌گرفت و در نهایت با قیام و قعود از تصویب نمایندگان می‌گذشت.
ماده اول به این شرح قرائت شد که «مجلس شورای ملی به وزارت معارف اجازه می‌دهد موسسه بنام دانشگاه برای تعلیم درجات عالیه علوم و فنون و ادبیات و فلسفه در طهران تاسیس نماید.» رییس جلسه اشکالی بر این ماده وارد ندانست و گفت: آقایانی که با ماده اول موافقت دارند قیام فرمایند. در این هنگام اغلب حاضران قیام کردند و ماده اول تصویب شد.
بعد از خوانده شدن ماده دوم که بر طبق آن «دانشگاه دارای شعب ذیل است که هر یک از آن‌ها موسوم به دانشکده خواهد بود: ۱-علوم معقول و منقول، ۲- علوم طبیعی و ریاضی، ۳ – ادبیات و فلسفه و علوم تربیتی، ۴ – طب و شعب و فروع آن، ۵ – حقوق و علوم سیاسی و اقتصادی، ۶ – فنی، دانشسراهای عالی و مدارس صنایع مستظرفه ممکن است از موسسات دانشگاه محسوب شوند و نیز ممکن است مدارس و موسسات دیگری لدی‌الاقتضاء به دانشگاه منضم گردد.» دیبا طباطبایی، رییس مجلس گفت: بنده با این ماده موافقم و فقط یک تذکری می‌خواستم بدهم و آن این است که در قوانین کلیه هر قدر ممکن باشد باید از الفاظ «لدی‌الاقتضاء» و «ممکن است» که در حقیقت از کلماتی هستند که تردید دارند و کش‌دار هستند جلوگیری شود. در این لایحه نوشته شده در ماده دوم که: دانشسراهای عالی و مدارس صنایع مستظرفه ممکن است از موسسات دانشگاه محسوب شود و نیز ممکن است مدارس و موسسات دیگری لدی‌الاقتضاء به دانشگاه منضم گردد. اینجا دیگر تردید لازم ندارد اگر حقیقتا وزارت معارف لازم می‌داند که باید صریحا بنویسند که این‌ها جزو دانشگاه خواهند بود، اگر لازم نمی‌دانند دیگر ممکن است و لدی‌الاقتضاء، این چندان در قوانین خوب نیست. این یک تذکری بود که دادم که اگر صلاح بدانند این را تغییر بدهند، بهتر است و صریح بنویسند. یکی دیگر هم اینکه نوشته‌اند مدارس صنایع مستظرفه در صورتی که ما قبلا تغییر دادیم این لفظ را در قانون سابق «هنرستان» شد. دیگر مدارس صنایع مستظرفه به عقیده بنده معنی ندارد و باید عوض شود و هنرستان نوشته شود.
در پاسخ به رییس مجلس، آقای سنگ، مخبر کمیسیون معارف گفت: فرمودند ممکن است و لدی‌الاقتضاء را بردارند و تصمیم قطعی خودشان را بنویسند. این عبارت آخر در همه قوانین هست. قوانینی که اینجا گذرانده‌اید، در همه جا هست. ملاحظه بفرمایید. چرا؟ برای اینکه دستشان باز باشد شاید در آتیه یک موقعی بدست بیاید که آن وقت لازم باشد این مدرسه یا موسسه هم ضمیمه دانشگاه باشد. این است که به موجب این نظر لفظ حتی‌الامکان و لدی‌الاقتضاء در قانون گذاشته شد که دستشان بسته نباشد. در خصوص مدرسه صنایع مستظرفه هم که فرمودید آن هم تصور نمی‌کنم اشکالتان وارد باشد.
در پی این سخنان رییس مجلس از نمایندگانی که با ماده دوم موافق هستند خواست قیام کنند که باز اغلب حاضران ایستادند و ماده دوم از تصویب گذشت. در چنین جلساتی بود که ماده به ماده لایحه تشکیل دانشگاه تهران به قانون تبدیل و موجبات تاسیس اولین دانشگاه ایران را فراهم آورد.
متن کامل آنچه به عنوان قانون تاسیس دانشگاه تهران از تصویب نمایندگان گذشت بدین شرح است:
ماده اول- مجلس شورای ملی به وزارت معارف اجازه می‌دهد موسسه‌ای به نام دانشگاه برای تعلیم درجات عالیه علوم و فنون و ادبیات و فلسفه در تهران تأسیس نماید.
ماده دوم- دانشگاه دارای شعب ذیل است که هر یک از آن‌ها موسوم به دانشکده خواهد بود:
۱ – علوم معقول و منقول
۲ – علوم طبیعی و ریاضی
۳ – ادبیات و فلسفه و علوم تربیتی
۴ – طب و شعب و فروع آن
۵ – حقوق و علوم سیاسی و اقتصادی.
۶ – فنی.
دانشسراهای عالی و مدارس صنایع مستظرفه ممکن است از موسسات دانشگاه محسوب شوند و نیز ممکن است مدارس و موسسات دیگری لدی‌الاقتضاء به دانشگاه منضم گردد.
ماده سوم- رییس دانشگاه در آغاز افتتاح بر حسب پیشنهاد وزیر معارف و به موجب فرمان همایونی تعیین و بعد‌ها بر طبق ماده ۱۴ بر حسب پیشنهاد شورای دانشگاه و موافقت وزیر معارف به موجب فرمان همایونی منصوب خواهد شد.
اداره کردن دانشگاه به عهده رییس است معاون دانشگاه و رؤسا و معاونین و استادان دانشکده‌ها بر حسب پیشنهاد رییس دانشگاه از طرف وزیر معارف منصوب می‌شوند، سایر مستخدمین بر طبق مقررات این قانون از طرف رییس دانشگاه تعیین می‌گردند.
تبصره ۱ – مدت خدمت رییس دانشگاه و رؤسای دانشکده‌ها سه سال است، بعد از انقضاء این مدت ممکن است مجدداً انتخاب شوند.
تبصره ۲ – رییس دانشگاه مجاز است علماء و دانشمندان مملکتی و خارجی را بر حسب پیشنهاد شورای دانشگاه و تصویب وزیر معارف به‌عضویت افتخاری دانشگاه بپذیرد.
ماده چهارم- شورای دانشگاه از اشخاص زیر تشکیل می‌شود:
رییس دانشگاه که سمت ریاست شورا را خواهد داشت.
معاون
رؤسای دانشکده‌ها
لااقل یک نفر استاد از هر یک از دانشکده‌ها
ماده پنجم- وظایف شورای دانشگاه به قرار ذیل است:
تعیین شرایط ورود محصل به دانشگاه، تدوین دستور تحصیلات دانشکده‌ها تعیین شرایط گرفتن درجه و تصدیق‌نامه و دیپلم، تهیه نظامنامه‌های لازم جهت امتحانات و پیشرفت کار دانشکده‌ها، اظهارنظر در مورد اشخاصی که به سمت استاد و دانشیار از طرف شورای هر دانشکده پیشنهاد شده‌اند، پیشنهاد هر اقدامی که موجب ترقی و اصلاح کار دانشگاه باشد، معاونت و کمک فکری با رییس دانشگاه.
ماده ششم- هر یک از دانشکده‌ها دارای شورایی خواهد بود مرکب از معاون و استادان در تحت ریاست رییس دانشکده. وظایف و تشکیلات شورای مزبور به موجب نظامنامه خواهد بود که از تصویب شورای دانشگاه گذشته باشد.
ماده هفتم- دانشگاه دارای شخصیت حقوقی می‌باشد و نمایندگی آن به عهده رییس است و از لحاظ اداری و مالی دانشگاه مستقل و تحت مسئولیت مستقیم وزیر معارف خواهد بود.
ماده هشتم- دانشگاه می‌تواند در مقابل امور علمی و فنی که اشخاص و موسسات غیر رسمی رجوع می‌نمایند بر طبق نظامنامه مخصوص حق‌الزحمه دریافت دارد. وجوهی که از این راه عاید می‌شود و همچنین اعانه‌هایی که اشخاص مختلف می‌دهند و عایدات دیگر به استثناء حقوقی که از محصلین دریافت می‌شود به حساب جداگانه در تحت نظر رییس دانشگاه جمع‌آوری و با تصویب وزیر معارف به مصارفی که در شورای دانشگاه پیشنهاد می‌شود خواهد رسید و وزارت معارف در حساب آن حق نظارت خواهد داشت.
تبصره – هدایایی که اشخاص یا موسسات به عنوان وقف و امثال آن جهت امر خاص به دانشگاه تقدیم می‌کنند اداره آن‌ها با دانشگاه است، این قبیل عایدات باید مطابق میل هدیه‌کنندگان صرف شود و تبدیل آن به مصرف دیگر جائز نیست. صورت عایدات و مخارج همه ساله به وزارت اوقاف تقدیم خواهد شد، دانشگاه در رد و قبول هدایای مذکور آزاد است.
ماده نهم- فارغ‌التحصیل‌های دانشکده‌ها که بر حسب مقرراتی که با موافقت نظر وزارت معارف وضع خواهد شد لااقل به درجه اجازه معلمی (لیسانس) نائل شوند، از حقوق و امتیازات قانون تربیت معلم مصوب ۱۹ اسفند ماه ۱۳۱۲ استفاده خواهند کرد.
ماده ده- معلمین دانشگاه به طبقات سه‌گانه ذیل تقسیم می‌شوند:
اول و دوم استاد و دانشیار (معاون استاد) که باید علاوه بر داشتن شرایط مقرره در فقرات ۱ و ۳ و ۴ ماده دوم قانون استخدام کشوری استاد کمتر از سی سال و دانشیار کمتر از بیست و پنج سال نداشته باشند و در رشته‌ای که تدریس می‌نمایند درجه علمی آن‌ها را شورای عالی دانشگاه لااقل دکتری یا معادل آن تشخیص بدهد.
سوم – دبیر که باید لااقل دارای شرایط معلمین مدارس متوسطه باشد و بر طبق مقررات مربوط به معلمین مذکور استخدام خواهد شد. سایر مستخدمین از قبیل متصدیان لابراتوار‌ها و کارخانه‌ها و اعضای کتابخانه‌ها و امثال آن و اعضای دفتری تابع مقررات قوانین عمومی خواهند بود.
تبصره – رییس کتابخانه باید از حیث درجه علمی کمتر از دبیر نباشد ولی چنانچه درجه علمی او بالا‌تر باشد مانند دانشیار استخدام خواهد شد.
ماده یازدهم- از آغاز سال تحصیلی ۱۳۱۳ و بعد دانشیاران و استادانی که طرف احتیاج دانشگاه می‌شوند و در صورت تعدد داوطلبان با مسابقه مطابق نظامنامه مخصوص تعیین خواهند شد.
ماده دوازدهم- در طول مدت خدمت به استادان و دانشیاران ممکن است ده مرتبه اضافه حقوق داده شود و اعطای اضافات از مرتبه اول الی سوم هر دو سال و در مراتب بعد هر سه سال یک مرتبه بر طبق نظامنامه مخصوص با شرایط ذیل خواهد بود:
۱- ابراز لیاقت و استحقاق
۲- پیشنهاد رؤسای دانشکده‌ها
۳- تصویب شورای دانشگاه.
ماده سیزدهم- میزان حقوق درجه اول دانشیار همه ساله بر طبق قانون بودجه معین خواهد شد، اضافه حقوقی که در درجات اول تا هشتم دریافت خواهد نمود مساوی خواهد بود با هشت یک حقوق ماقبل و در درجه نهم و دهم با خمس حقوق ماقبل. در مواقع ترفیع به رتبه استادی و یا ریاست دانشکده و یا ریاست دانشگاه عشر حقوق مقام مادون اضافه خواهد شد و پس از آن نیز اضافه حقوق که در باقی درجات دریافت خواهد کرد تا درجه هشت مساوی خواهد بود با هشت یک و در درجات نهم و دهم با خمس حقوق ماقبل.
تبصره – حقوق ماهانه درجه اول دانشیار در سال تحصیلی ۱۴-۱۳۱۳ به میزان یک هزار ریال است.
ماده چهاردهم- ریاست هر رشته از دروس بر عهده استاد همان رشته است، برای ترفیع به رتبه استادی علاوه بر پیدا شدن محل تدریس باید لااقل پنج سال دانشیار بوده، در رشته خود قابلیتی ابراز کرده باشد که مورد قدر‌شناسی و تصویب شورای دانشگاه واقع شود.
رؤسای دانشکده‌ها و دانشسراهای عالی پس از کسب نظر شورای دانشکده مربوط از بین استادان و رییس دانشگاه از بین رؤسای دانشکده‌ها انتخاب می‌شوند، انتخاب معاون دانشگاه و معاونین دانشکده‌ها از بین استادان به عمل خواهد آمد.
ماده پانزدهم- مادامی که معلم دارای شرایط مذکوره در ماده ۱۰ به عده کافی برای استخدام یافت نشود ممکن است از اشخاصی که در رشته‌ای از علوم و یا ادبیات به مقامی شامخ رسیده و شورای دانشگاه لیاقت آن‌ها را تصدیق کرده به طور کنترات استخدام شود، نیز ممکن است از متخصصینی که در خدمت ادارات دولتی هستند در برابر حق‌الزحمه استفاده شود.
ماده شانزدهم- اشخاصی که در سال تحصیلی ۱۳۱۳ – ۱۳۱۲ در مدارس عالیه مشغول خدمت بوده‌اند چنانچه دارای شرایط مندرجه در ماده ۱۰ این قانون باشند معلم رسمی دانشگاه خواهند بود، درجه و حقوق آن‌ها را وزارت معارف به موجب نظامنامه مخصوص و بر طبق آخرین حقوق تدریس در سال تحصیلی ۱۲ و ۱۳ و با رعایت ماده ۱۳ این قانون تعیین خواهد نمود. اشخاصی که مشمول قانون استخدام کشوری باشند نیز می‌توانند از مقررات این قانون بهره‌مند گردند.
تبصره ۱- اشخاصی که در سال تحصیلی ۱۳- ۱۳۱۲ در مدارس عالیه مشغول تدریس بوده لیکن تصدیق دکتری در دست ندارند معلم رسمی دانشگاه خواهند بود ولی باید قبل از انقضاء خرداد ۱۳۱۴ در رشته خود رساله تازه تألیف نمایند که مورد قبول شورای دانشگاه واقع شود و به اخذ تصدیق استادی در همان رشته نائل می‌شوند و این تصدیق به منزله درجه دکترای آن‌ها در آن رشته خواهد بود.
تبصره ۲- دبیران که به موجب ماده ۱۲ قانون تربیت معلم مصوب ۱۹ اسفند ماه ۱۳۱۲ و همچنین دانشیاران که به موجب این قانون آخرین حقوقشان مدرک تعیین رتبه آن‌ها می‌شود هر گاه از درجه تجاوز نموده و به درجه بالا‌تر نرسیده باشند درجه بالا‌تر را دارا خواهند شد و همچنین معلمینی که در موقع اجرا این قانون و قانون تربیت معلم حقوق درجه اول را نگرفته‌اند دارای درجه اول بوده وزارت معارف می‌تواند در موقع مقتضی با داشتن اعتبار کسر حقوق اینگونه اشخاص را ترمیم نماید.
تبصره ۳- تشخیص رتبه و حقوق استخدامی (اعم از رسمی و کنتراتی و غیره) و استحقاق دریافت اضافه حقوق و ترفیع رتبه بر طبق این قانون و سایر قوانین موضوعه نسبت به کلیه اعضاء وزارتخانه و ادارات مستقله با وزارتخانه‌ها یا اداره مستقل مربوطه و تصدیق اداره تقاعد کشوری خواهد بود و چنانچه مستخدمین شکایتی داشته باشند که راجع به تشخیص رتبه یا اضافه حقوق یا ترفیع آن‌ها باشد مرجع کلیه شکایات استخدامی دیوان عالی تمیز خواهد بود.
ماده هفدهم- ترتیب محاکمه اداری اعضای دانشگاه به موجب نظامنامه خاصی است که از طرف شورای دانشگاه تنظیم و به تصویب هیات وزراء رسیده باشد.
ماده هیجدهم- مواد ذیل از قانون استخدام کشوری در مورد رؤسا و معاونین دانشگاه و استادان و دانشیاران مجری خواهد بود مواد ۶ – ۷ – ۸ – ۹- ۱۱ – ۱۴ – ۱۹ – ۲۸ – ۶۹.
ماده نوزدهم- رؤسا و معاونین دانشگاه و استادان و دانشیاران می‌توانند با بیست و پنج سال خدمت و یا با شصت سال عمر و هر قدر سابقه خدمت تقاضای تقاعد نمایند و دولت نیز می‌تواند با دارا بودن شصت سال عمر و لااقل بیست سال خدمت آنان را متقاعد سازد، مابقی شرایط تقاعد آن‌ها بر طبق فصل چهارم قانون استخدام کشوری با رعایت اصلاحاتی که در آن به عمل آمده خواهد بود و به استثنای جزء (د) از ماده واحده اصلاحیه ماده ۴۳قانون مذکور.
ماده بیستم- دانشگاه به اشخاصی که در رشته‌ای از علوم یا ادبیات به مقامی شامخ رسیده و یا خدمات بزرگی به عالم انسانیت کرده باشند شورای عالی دانشگاه پس از مداقه کامل احراز لیاقت آن‌ها را تصدیق نماید، با تصویب وزیر معارف درجه دکتری افتخاری اعطاء خواهد کرد.
ماده بیست و یکم- وزارت معارف نظامنامه‌ای که بر طبق ماده ۱۶ برای اجرای این قانون ضرورت دارد بعد از تصویب کمیسیون معارف مجلس شورای ملی به موقع اجرا خواهد گذارد.
با تصویب قانون تاسیس دانشگاه تهران، سرانجام در تاریخ پانزدهم بهمن ۱۳۱۳، سنگ بنای این دانشگاه گذاشته شد. پس از تاسیس دانشگاه تهران، دانشکده فنی به عنوان یکی از دانشکده‌های شش‌گانه دانشگاه، به ریاست دکتر حسابی تاسیس شد و از مهرماه همان سال فعالیت خود را آغاز کرد. به علت عدم وجود محل خاصی برای استقرار دانشکده فنی، طبقه دوم مدرسه دارالفنون به عنوان دانشکده فنی مورد استفاده قرار گرفت. در همین سال، از بین ۱۰۰ نفر از فارغ‌التحصیلان دبیرستان‌ها، ۴۰ نفر دانشجو در رشته‌های مهندسی راه و ساختمان، مکانیک، برق و معدن از طریق کنکور پذیرفته شده و به عنوان اولین گروه دانشجویان دانشگاه تهران تحصیل خود را آغاز کردند.
منابع:
تاریخ ایرانی
تاریخچه دانشکده فنی، سایت رسمی دانشگاه تهران
مشروح مذاکرات هشتاد و پنجمین جلسه دوره نهم مجلس شورای ملی، سایت کتابخانه مجلس
