نقش دکتر سنجابی در شکست دولت ملی بختیار و انقراض نظام مشروطه؛ بقلم علی شاکری زند؛ بخش نخست

به مناسبت بیست و پنجمین سال قتل شاپور بختیار

بلغارهای مصب رودخانه ولگا رسم شگفتی دارند که موجب تفسیرهای غریب تری هم گشته است. هنگامی که کسی را درمیان خود می یابند که به دانش و تردستی ذهنی
خود می درخشد، می گویند:

«برای این یک مناسب تر این است که به خدمت حضرت باری رود.»

او را می گیرند، ریسمانی به گردنش می اندازند و از درختی می آویزند، و همانجا می گذارند تا جان بسپارد.
آرتور کوستلر، قبیله ی سیزدهم*.

بخش یکم
اعلامیه ی سه ماده ای دکتر سنجابی
معنای حقوقی و نتایج سیاسی آن
برای کشور و جبهه ملی ایران

در تاریخ سوم آبانماه ١٣٥٧ دکتر کریم سنجابی به قصد وَنکوور، و با پیش بینی یک توقف کوتاه در پاریس از تهران حرکت کرد. در این سفر قرار بود او از طرف جبهه ملی ایران در کنگره ی انترناسیونال سوسیالیست که در آن شهر کانادا برگذار می شد شرکت کند. وی ابتدا به پاریس رفت تا پس از توقفی در آنجا به سوی مقصد اصلی عزیمت کند. در این سفر ناتمام دکتر سنجابی در پاریس، وقایعی رخ داد که بر سیاست جبهه ملی ایران در ماه های بعد تأثیری بزرگ نهاد و برای آینده ی کشور اثرات جبران ناپذیری به بار آورد. در این مقاله که از نوشته ی بزرگتری برگرفته شده است، جوانب گوناگون این واقعه، که در ایران پیش از آن و پس از آن رخ داده، و نتایج مستقیم آن، بررسی شده است.
پرواز دکتر سنجابی به سوی پاریس به قصد شرکت در کنگره ی بین الملل سوسیالیست.
چند ماه پیش از سفر دکتر سنجابی به پاریس، یکی از دستیاران وی در پاریس توانسته بود از طریق رابطه با حزب سوسیالیست فرانسه دعوت نامه ای به نام وی و برای کنگره ی انترناسیونال سوسیالیست که قرار بود در ماه نوامبر آن سال در وَنکوور برگذار شود بگیرد. در پاییز ١٣٥٧چنین دعوتنامه ای فرصتی فراهم می آورد تا یکی از سران جبهه ملی ایران و اوپوزیسیون دمکرات کشور بتواند وضع ملت ایران را برای مردم جهان تشریح کند و با بیان محرومیت آزادیخواهان ایرانی از حقوق ابتدایی خود صدای آنان را به گوش ملل جهان برساند و خواست های مشروع این نیروی ملی را، که امکان بیان آن در کشور نبود، به اطلاع مردم ایران برساند.
در روزهایی که جهان بدون هیچ خاطره ای از تاریخ معاصر ایران برای سخنان آمرانه ی خمینی سراسر گوش شده بود حضور در این مجلس بزرگ بین المللی همچنین موقعیتی استثنائی بود برای معرفی مجدد جبهه ملی به مردم جهان و یادآوری خدمات آن به کشور ما و نقشی که می توانست در آن دوران حساس ایفا کند.
بدین منظور در تهران متن یک سخنرانی به زبان فرانسه نیز از پیش تهیه شده بود.١
تاریخ عزیمت دکتر سنجابی به پاریس روز سوم آبانماه ١٣٥٧ بوده است، و رسیدن او به پاریس صبح روز چهارم آبان، یا٢٤ اکتبر ١٩٧٨. ٢
تاریخ عزیمت دکتر سنجابی به پاریس روز سوم آبانماه ١٣٥٧ بوده است، و رسیدن او به پاریس صبح روز چهارم آبان، یا٢٤ اکتبر ١٩٧٨. ٣»
در جبهه ملی قرار بر این شده بود که دکتر سنجابی در سرِ راه خود، در پاریس، ملاقاتی با آقای خمینی داشته باشد تا از نیات وی درباره ی آینده ی کشور آگاه شود. اما در پاریس قضایا صورت دیگری می یابد.
بنا به نوشته ی لوموند روز ٨ آبانماه، و به نوشته ی آقای ابراهیم یزدی چند روزی زودتر، نخستین دیدار دکتر سنجابی با آیت الله خمینی انجام می شود. یک روز پیش از آن مهندس مهدی بازرگان با وی ملاقات کرده بوده است. درست نمی دانیم در این ملاقات اول چه گذشته، اما گویا آقای سنجابی سعی می کند قدری از آتش انقلابی آیت الله خمینی بکاهد، اما موفق نمی شود، و بر عکس، خمینی بوده که موفق شده مقاصد و روش خود را به آقای سنجابی بفهماند.
ابراهیم یزدی درباره ی ملاقات وی با آیت الله خمینی چنین نوشته است:
« دکترسنجابی دو بار با آقای خمینی دیدار کرد. بعد از دیدار اول، از طریق بنی صدر اطلاع داد که چون برای دیدن فرزندش عازم آمریکا است، میخواهد دیدار مجددی داشته باشد. اما خبرها حاکی از این بود که کنفرانس بین المللی سوسیالیستها[کنگره ی انترناسیونال سوسیالیست]در آمریکا برگزار[برگذار]می شود و آقای دکتر سنجابی هم برای شرکت در این کنفرانس دعوت شده اند. تحلیل و برداشت بعضی از نزدیکان آقای خمینی (از جمله دکتر صادق طباطبائی(، که به آقای خمینی نیز منتقل شد این بود که اگر آقای دکتر سنجابی بعد از این دیدار به آمریکا[کانادا] برود و در آن جا در باره مسائل ایران با ایشان صحبت شود، اینگونه تلقی می شود که دکتر سنجابی از طرف آقای خمینی مأموریتی دارد:
«سنجابی گفت من برای دیدن فرزندم عازم آمریكا هستم و پس از مسافرت مجدداً خدمتتان میرسم. پس از این دیدار من خصوصی به آقای خمینی گفتم كه الان كنفرانس سالانه سوسیال دموكراتها در آمریكاست[درکانادا] و به احتمال قوی سنجابی كه به آمریكا[کانادا] میرود در این مجمع هم شركت می كند و ممكن است در مورد مسائل ایران هم در آن جا صحبت كند و از این ملاقات با شما هم حرف بزند. این امكان وجود دارد كه برخی تصور كنند ایشان از طرف شما به آن جا رفته یا رابط شما با آمریكائی هاست. اگر از آمریكا مجددا به اینجا بیاید و با شما ملاقات كند این تلقی بیشتر تقویت میشود. آقای خمینی در آن لحظه در برابر حرف من عكس العملی نشان ندادند اما روز بعد توسط آقای اشراقی به بنی صدر كه میزبان سنجابی در پاریس بود[نام میزبان غلط است!] پیغام دادند كه اگر آقای سنجابی به آمریكا برود من دیگر ایشان را نمی پذیرم.»
«آقای سنجابی كه روی ملاقات با آقای خمینی حساب می كرد از مسافرت به آمریكا[وَنکوور، در کاناد!] منصرف شد. »
روایت دکتر کریم سنجابی در کتاب خاطرات وی٤، متفاوت است. او در این باره می نویسد که در همان روز ورود به پاریس، ۴ آبانماه، اعلامیه ای امضاء و منتشر کرده است دایر بر اینکه چون وزیر خارجه ی انگلستان نیز، که اعلامیه ای در پشتیبانی از شاه ایران داده است، در همان کنگره ی انترناسیونال شرکت می کند، وی از عزیمت برای شرکت در آن کنگره خودداری می نماید.
از آنجا که نویسنده ی این سطور، چنان که گفته شد(یادداشت١) در دو روز نخست ورود دکتر سنجابی همراه با شمار دیگری از اعضای جبهه ملی و دوستان نامبرده در محل اقامت وی حضور داشتم و ممکن نبود از اقداماتی چون صدور اعلامیه، که در صورت وقوع حتی در خارج هم باید انعکاس می یافت، بی اطلاع بمانم باید بگویم در آن دو روز و حتی نخستین روز های پس از آن نیز، که باز غالباً دکتر سنجابی را در مکان های دیگری می دیدم و از اقدامات وی بیش و کم آگاهی داشتم، چنین اعلامیه ای صادر نشد. خبر انصراف دکتر سنجابی از عزیمت به کانادا برای حضور در کنگره ی انترناسیونال سوسیالیست چند روز پس از ورود وی به پاریس منعکس شد. در ضمن می توان به خبر روزنامه ی لوموند در همین باره استناد کرد. در برنامه ی اولیه ی سفرِ دکتر سنجابی، که در اصل به منظور شرکت در کنگره ی سوسیالیست های جهان بوده، روزهای ٣ تا ٥ نوامبر، برابر با ١٣ تا ١٥ آبانماه، به شرکت در آن مجمع اختصاص داشته است. در تاریخ ٣١ اکتبر، برابر با ٩ آبانماه، یعنی پنج روز پس از ورود دکتر سنجابی به پاریس، روزنامه ی لوموند اعلام انصراف وی از سفر به کانادا برای شرکت در کنگره ی انترناسیونال سوسیالیست را خبر می دهد.٥ تاریخ اعلامیه ی سه ماده ای دکتر سنجابی که پس از دومین دیدار نامبرده با آیت الله خمینی و تأیید آن از سوی وی منتشر شد، ١٤ آبانماه است، یعنی پنج روز پس از اعلام انصراف از سفر به کانادا. بر پایه ی این اطلاعات انکارناپذیر، اعلامیه ی دکتر سنجابی دایر بر انصراف از سفر به کانادا نه در روز ورود به پاریس، بلکه پنج روز پس از آن صادر شده است، و با اینکه در خاطرات ابراهیم یزدی در ثبت نام ماههای ایرانی در آن ایام چند اشتباه رخ داده، به نظر می رسد که در مورد اخیر روایت وی از روایت دکتر کریم سنجابی درست تر است و در این مورد حافظه ی عضو برجسته ی هیئت اجرائی جبهه ملی ایران بوده که در بیان خاطرات خود دچار خطا شده است.
واقعیت این است که آیت الله خمینی یا اصلاً کسی را نمی پذیرفته یا برای او شروطی می گذاشته که او را تحقیر کند و استقلال او را سلب کرده، او را از حَیِّزِ انتفاع بیاندازد؛ همانطور که بعداً برای دکتر بختیار هم شرط گذاشت اما او زیر بار شرط وی نرفت.

نتیجه ی این تغییر برنامه دیدار دوم با آیت الله خمینی و صدور اعلامیه ی معروف به سه ماده ای، به شرح زیر، شد:

«بسمه تعالی
«یکشنبه چهارم ذیحجه ۱۳۹۸مطابق با چهاردهم آبانماه»
۱۳۵۷
«١. سلطنت کنونی ایران با نقض مداوم قوانین اساسی و اعمال ظلم و ستم و ترویج فساد و تسلیم در برابر سیاست بیگانه فاقد پایگاه قانونی و شرعی است.
«٢. جنبش ملی اسلامی ایران با وجود بقای نظام سلطنتی غیر قانونی، با هیچ ترکیب حکومتی موافقت نخواهد کرد.»
«٣. نظام حکومت ملی ایران باید بر اساس موازین اسلام و دموکراسی و استقلال به وسیله مراجعه به آراء عمومی تعیین گردد.» [همه ی تأکیدها از نویسنده ی این متن است]
دکتر کریم سنجابی
همه ی کسانی که با سوابق جبهه ملی ایران آشنا بودند می دانستند که این سازمان سیاسی(نه دینی!) هرگز نه متون رسمی خود را با عبارات دینی آغاز می کرد و نه با تقویم قمری تاریخ گذاری می نمود، که آن هم تقویمی است متعلق به اسناد دینی(به عکس تقویم خورشیدی که بر اساس تقویم یزدگردیِ پیش اسلام ایران، پس از از اصلاح در زمان ملکشاه سلجوقی، با نام تقویم جلالی، همچنان اساس تقویم امور اداری ایران بوده و در دوران معاصر نیز، از مشروطه به این سو، و دست کم از دوران رضاشاه، در امور کشوری رسمیت مجدد یافته بود).
مهم تر از این جنبه های نمادین، هر کس می توانست بخوبی دریابد که جبهه ملی ایران که سازمانی بود سیاسی (نه دینی)، و رسالت ملی اش آن را در برابر همه ی ایرانیان، از هر دین و از هر مذهب و اعتقاد دیگر، متعهد و پاسخگو می داشت، نمی توانست با تعهدهایی یک جانبه نسبت به دین معینی، ولو دین اکثریت، میان خود و ایرانیان غیر مسلمان فاصله گذارد، و خود را از برخی از هموطنان جدا سازد٦. چنین رفتاری نه در میان پدران بنیانگذار مشروطه سابقه داشت و نه هیچگاه از دکتر مصدق و دیگر یاران نزدیک او دیده شده بود. اگر هم زمانی یکی از آنان در میان سخنی از آفریدگار یاد می کرد یا به عبارتی دینی یا ادبی اشاره می نمود، چنانکه در دموکراسی های لاییک جهان نیز ـ شاید به استثناء کشور فرانسه ـ دیده می شود، عمل او هرگز جنبه ی رسمی نداشت و بگونه ای نبود که برای جمع تعهدآور باشد، بلکه تنها از فرهنگ شخصی گوینده حکایت می کرد. اما در اعلامیه ی دکتر سنجابی تعهدآورتر از هر چیز این بود که اولاً در هر سه ماده بر اسلامی بودن جنبش تأکید شده بود، در حالی که اگر سخن از جنبشی اسلامی در میان بود(موضوع ماده ی دوم) دیگر دلیلی برای اظهار نظر یک رهبر ملی درباره ی هدف های آن وجود نمی داشت و تنها با رهبران دینی بود که درباره آن هدف ها سخن بگویند، و دوم اینکه، باز هم، در هر سه ماده دکتر سنجابی درباره ی سیاست جبهه ملی نظری ارائه داده بود که خلاف برنامه های همیشگی این سازمان بود؛ بدین معنی که بی آنکه برنامه ی جبهه ملی دایر بر لزوم«اجرای کامل قانون اساسی» و عدم دخالت پادشاه، به عنوان مقام غیرمسئول، در امور کشور، یعنی پادشاهی که باید تنها سلطنت می کرد نه حکومت، با مصوبه ی جدیدی لغو، و برنامه ی جدیدی بجای آن تصویب شده باشد، صادر کننده ی اعلامیه ی سه ماده ای شخصاً دست به چنین کاری زده بود. چنین ابتکاری نه دارای مجوز و حقانیت تشکیلاتی بود و نه، بویژه، از جانب یک استاد حقوق، که علی القاعده باید بیشتر از یک فرد عادی معنای پایبندی یک سازمان سیاسی دیرینه و بلندآوازه به قانون اساسی کشورش را، تا زمانی که با رأی آزادانه ی مردم تغییر نیافته، می دانست، قابل فهم می نمود.
این ادعا که «سلطنت کنونی ایران با نقض مداوم قوانین اساسی و اعمال ظلم و ستم و ترویج فساد و تسلیم در برابر سیاست بیگانه فاقد پایگاه قانونی و شرعی است.»[ت. ا.] وجهه ی قانونی نداشت. از لحاظ حقوقی، گوینده حتی اگر، آنگونه که رهبران مشروطه درباره ی محمد علی شاه عمل کردند، می گفت«پادشاه کنونی ایران با نقض قانون اساسی و تجاوز به حقوق ملت مشروعیت خود را از داده است…»، بی آنکه باز هم حکم فردی او نفاذ قانونی داشته باشد، دست کم از قانون اساسی خارج نشده بود. ادعای او البته می توانست قابل بحث باشد اما خلاف قانون اساسی نمی بود؛ و حتی می توانست در یک دادگاه ملی قابل رسیدگی بوده به محکومیت پادشاه، برکناری، و شاید هم مجازات او(با اینکه مقام غیر مسئول بوده) بیانجامد. اما او نمی توانست نهاد سلطنت را که یکی از نهادهای اصلی قانون اساسی بود یک جانبه « فاقد پایگاه قانونی»، یعنی غیرقانونی و عملاً منحل اعلام دارد. در نظام مشروطه، نهاد سلطنت، بد یا خوب، با رأی ملت تأسیس شده بود، و تنها رأی آزادانه ی ملت نیز می توانست آن را، فاقد مشروعیت اعلام کرده، منحل سازد؛ اما نه شخص پادشاه می توانست با اعمال غیرقانونی خود آن را «فاقد پایگاه قانونی» سازد نه این یا آن مخالف سیاسی او، به یک گردش قلم؛ هر که می خواست باشد.
البته از دید یک حقوقدان مبتدی دکتر سنجابی ترتیب منطقی اِنتاج احکام از مقدمات و استناجات این مقدمات از یکدیگر را به ظاهر رعایت کرده بود. شک نیست که در صورت انحلال نهاد سلطنت، بنا به رأی مردم، دیگر امکان تشکیل دولت جدیدی در چارچوب سلطنت مشروطه غیر منطقی می شد؛ چنانکه در ماده ی دوم می خوانیم:«جنبش ملی اسلامی ایران با وجود بقای نظام سلطنتی غیر قانونی، با هیچ ترکیب حکومتی [دولتی]موافقت نخواهد کرد.»
اما، دیدیم، آنچه رعایت نشده بود، نخست رعایت تفاوت بسیار اساسی میان نهاد سلطنت و شخص پادشاه بود، که در ماده ی اول اعلامیه نادیده گرفته شده بود، و دیگر این که در این ماده ی دوم بجای “نظام مشروطه ی ایران” که سلطنت تنها یکی از نهادهای آن بود، نظام سیاسی ایران «”نظام سلطنتی” غیر قانونی» خوانده شده است.
به عبارت دیگر، نظام مشروطه ی سلطنتیِ بنانهاده شده در قانون اساسی کشور، با غلطِ حساب شده ای، یعنی با حذف صفت اساسی «مشروطه ی» آن، « نظام سلطنتی غیر قانونی» خوانده شده، حال آنکه قبلاً دیدیم چه اختلاف عظیمی میان این دو وجود دارد؛ ضمن اینکه در یک نظام مشروطه ی سلطنتی نمی توان یک نهاد آن را از نهاد اصلی که مشروطه بودن آن است، بدون تأیید یک مرجع صلاحیت دار جداکرد و پیش از تغییر قانون اساسی آن نظام را به غلط «نظام سلطنتی (مطلق)» خواند و، آنگاه، با این ترفند صفت غیرقانونی را به آن اضافه کرد.
بنا بر این اولاً استنتاج بند دوم از بند اول، استناجی بوده از بندی که انشاء آن از لحاظ حقوقی نادرست بوده است، و در ثانی انشاء بند دوم نیز خود در حد خود، با استفاده از مفهوم نادرست نظام سلطنتی، بدون ذکر صفت مشروطه بودن آن و با افزودن صفت ناموجهِ غیرقانونی بر آن، نادرست بوده است.
اما این مقدمات برای آن بوده که در ماده ی سوم نوشته شود:
« نظام حکومت ملی ایران باید بر اساس موازین اسلام و دموکراسی و استقلال به وسیله مراجعه به آراء عمومی تعیین گردد.»[ت. ا.]
و ضرورت و امکان قانونی مراجعه به آراء عمومی برای یک نظام جدید و تعیین نوع آن اعلام گردد.
اما دکتر سنجابی، علی رغم مقام استادی دانشگاه در حقوق، با معطوف ساختن بیشتر توجه خود به هدف های سیاسی آنی، از یاد برده بوده که با دو ماده ی یکم و دوم آن اعلامیه زیر پای خود، زیر پای جبهه ملی ایران و زیر پای ملت ایران را از لحاظ حقوقی خالی کرده بود. زیرا بدون آن نظام مشروطه ی موجود، که از سر محاسبات سیاسی نادرست، به غلط«نظام سلطنت» خوانده شده، و غیرقانونی اعلام گردیده بود، دیگر نه او، نه جبهه ملی ایران و نه حتی ملت ایران برای تصمیم در اینکه نظام حکومتی آینده را چه مرجعی و با استناد به چه مبنای حقوقی تعیین خواهد کرد به هیچ محمل حقوقی دسترسی نمی داشتند.
نفی اساس نظام حقوقی موجود، کشور را دچار یک خلاءِ حقوقی بسیار خطرناک می کرد؛ بنا به گفته ی پرمغزِ ارسطو طبیعت از خلاء نفرت دارد، و از آنجا که شاید برای جماعت های انسانی خلاء قانونی بدترین خلاء ممکن باشد، و از این رو که پیش از ایجاد آن خلاء، مقدمات حساب شده ی پرکردنش فراهم نشده بود، پیدایش آن نمی توانست جز به خودکامگی و هرج و مرجی بیانجامد که در آن هر کس زورش بیشتر بود رأی خود را به عنوان قانون به کرسی بنشاند. و، خطرناک تر از آن، نفی کامل هرگونه شکلی از قدرت سیاسی مشروطه ی موجود، حتی با وقوع تحولات لازم در طرز اعمال آن بود؛ یعنی نفی مشروعیت هر دولتی که ممکن بود بنام مشروطه، ولو بدون سلطنت، تشکیل شود؛ کاری که کشور را دچار خلاءِ قدرت نیز می کرد؛ خلائی بس مخاطره آمیز تر از آن خلاءِ حقوقی که ذکر آن رفت، و تنها اعمالِ یک قدرت سیاسی مشروع می توانست مانع از سوءِ استفاده از آن گردد.
و از اینجاست که استفاده ی آیت الله خمینی از مفهوم:«… حق شرعی، و حق قانونی ناشی از آرای اكثريت قاطع قريب به اتفاق ملت ايران كه طی اجتماعات عظيم و تظاهرات وسيع و متعدد در سراسر ايران نسبت به رهبری جنبش ابراز شده‌است، …» برای خود، در تعیین نخست وزیر، با آنکه حقی جعلی بود، اما جای شگفتی نداشت. با قبول برچیدگی سلطنت مشروطه از دیدگاه مهمترین سازمان سیاسی و مشروطه خواه کشور، ایران در یک خلاء حقوقی کامل قرار می گرفت؛ خلائی که، از دید نویسنده ی آن حکمِ نخست وزیری، یعنی خمینی، هر مانعی برای ادعای ولایت و قیمومت دینی او بر ملت را از سر راه وی برمی داشت! و دکتر سنجابی هم باید عضو دولت موقتی می شد که بنا به چنین حکمی تشکیل می گردید؛ دولتی که مبنای حکم تشکیل آن ـ همان«حق شرعی و قانونی …» خودخوانده ی یک شخص بود؛ شخصی که اگر از دیدگاه قوانین موجود(قوانین مشروطه ی معلق شده برای دکتر سنجابی)، به وی می نگریستیم، هیچگونه حقی بیشتر از حقوق مشترک همه ی شهروندان نداشت، یعنی آن قوانین حق ویژه ای به او اعطا نمی کرد. ـ چه کسی می تواند انکار کند که چنین حکمی با آن «قوانین اساسی» که دکتر کریم سنجابی برای غیرقانونی خواندن سلطنت(بدون قیدِ مشروطه ی آن!) بدان استناد کرده بود، صدها برابر بیگانه تر بود؛ حکمی که حتی از همه ی احکام مسبتدانه ی محمد رضاشاه هم، که در آنها دیکتاتور دست کم کوششی، هرچند ظاهرسازانه، در رعایت قانون اساسی از خود نشان می داد، غیرقانونی تر و خودسرانه تر بود!
همه می دانند که در همان زمان مهندس مهدی بازرگان نیز که با آیت الله خمینی دو بار در نوفل لوشاتو دیدار کرد به وی هیچ تعهدی نسپرد، نه شفاهاً و، خاصّه، نه کتباً. بر این حقیقت حتی همکاران وی در نهضت آزادی نیز تصریح کرده اند. یک دلیل آن همین بود که آیت الله خمینی از وی تعهدی نخواسته بود، و تنها او را، از همان زمان، به تشکیل دولت موقت دعوت کرده بود، بدون اینکه وی حتی در این مورد نیز پاسخ صد در صد مثبت داده بوده باشد. شعور آیت الله خمینی هراندازه که می توانست باشد، او به عنوان یک فقیه، و حتی یک حسابگر ساده، به این نکته آگاه بود که در عرصه ی جامعه، جز در حوزه ی داد و دهش و نیکوکاری، دادن در برابر ستدن است و برای خواستن تعهد باید در برابر آن چیزی داد و او اهل دادن چیزی به کسی نبود، جز بنا به رأی شخصی خود و فارغ از داد و ستد. سخن در این است که از دکتر سنجابی نیز، مانند مهندس بازرگان، کسی تعهدی نخواسته بود؛ چه، هم خمینی و هم اطرافیانش همکاران مصدق را مانند خود او مردمانی می دانستند یکدنده و به دور از عادت به زدوبند؛ مردمانی که تعهد گرفتن از آنان دشوار، بل غیر ممکن می نمود. تنها گفته شده ـ و در پاسخ به یکی از پرسش های زنده یاد ضیاء صدقی مصاحبه گر دانشگاه هاروارد از دکتر سنجابی به این نکته بر می خوریم ـ که در پاریس آیت الله محمد بهشتی در مکالمه ای با دکتر سنجابی پیشنهادهایی درباره ی اعلام جمهوری، یا دست کم خلع محمد رضاشاه، به او کرده بوده است، اما دکتر سنجابی در پاسخ آن مصاحبه گر می گوید که در پاسخ بهشتی گفته چنین پیشنهادی را برای دوستانش در ایران خطرناک می داند، و افزوده است«ما چه صلاحیتی برای این کار داریم» و اضافه می کند که با ناراحتی به وی گوشزد کرده است که:« … شما حق ندارید از جانب ایشان[خمینی] استنباط بکنید؛ آقا اینجا هستند و ما هم اینجا هستیم؛ اگر فرمایش و نظری دارند خود ایشان بفرمایند. (…)»، و بعد اضافه می کند «ولی خود من لازم می دانستم موضع سیاسیون و جبهه ملی ایران را در این نهضت انقلابی ایران معلوم کنم.٧»

* آرتور کوستلر این اطلاعات را از قول ابن فضلان تذکره نویس مسلمان که به رسالت از سوی المقتدر بالله خلیفه ی عباسی(خلافت: ٩٠٨ـ ٩٣٢، م) به نزد پادشاه بلغاران مصبِ ولگا فرستاده شده بود می نویسد. او در توضیح این رسم از قول ذکی ولیدی توغان، خاورشناس ترک می نویسد :«در رفتار سنگدلانه ای که بلغاران نسبت به افرادی که از دیگران آشکارا هوشمند تر باشند روا می دارند راز مگویی نهفته نیست. این رفتار مبتنی بر استدلال ساده و سنجیده ی اهالی متوسطی است که جز یک زندگی ساده در پی چیز دیگری نبودند، و از خطرها و ماجراهایی که آن «نابغه» می توانست پایشان را بدانها بکشاند دوری می جستند.»
نک. آرتور کوستلر، قبیله ی سیزدهم:
Arthur Kostler, La treizième Tribu, Tallandier Edition, Paris, 2008, pp. 57-58.

بخش دوم
اعلامیه ی سه ماده ای دکتر سنجابی و ولایت فقیه آیت الله خمینی
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
١ دکتر بختیار علاوه بر اشاره به این موضوع در کتاب یکرنگی، در یک مصاحبه ی رادیویی ـ رادیو ایران ـ می گوید: «در هیات اجرایی جبهه ملی، ایشان [موضوع سفر را] مطرح کرد و توافق کردیم. قسمتی از نطق ایشان را هم خودش نوشته بود و باقی را هم من نوشتم و تصحیح کردم و به ایشان دادیم تا این نطق را ببرد در کانادا و در انترناسیونال سوسیالیست بخواند و بگوید که ما از حقوق محرومیم و بگوید که قانون ما اجرا نمی‌شود، و بگوید که پادشاه ما حرمتی به مشروطیت نمی‌گذارد. تمام این‌ها بدون تعارف بود. ولی صحبت از خمینی و جمهوری و اسلام و این حرفها نبود.»
دکتر سنجابی وجود این متن را منکر شده است، اما نگارنده ی این سطور که زنده یاد دکتر سنجابی خود آن را برای قرائت و اظهار نظر به وی سپرده بود و بدین منظور یک شب آن را به منزل خود برده بود باید به وجود آن شهادت دهد. در این مورد در نوشته ی دیگری توضیحات بیشتر داده خواهد شد. همچنین نک. یادداشت بعد.
٢ در این تاریخ نویسنده ی این سطور در سفری در هامبورگ بودم. یکی از دوستان دیرینه ی حزب ایران، و از بنیانگذاران جبهه ملی ایران در اروپا، که در برلن اقامت داشت به وی پیشنهاد کرد که به اتفاق او رهسپار پاریس ـ محل اقامت نویسنده ـ شویم و به پیشواز دکتر سنجابی برویم. من علی رغم بی میلی به اینگونه کارها بنا به اصرار آن دوست که با شهر پاریس آشنایی لازم را نداشت همان شب سوم آبان با وی عازم پاریس شدم و فردای این سفر به اتفاق به فرودگاه شارل دوگل که مرحوم سنجابی و همسرشان از آنجا به پاریس می رسیدند رفتیم. پس از رسیدن مسافران ما نیز همراه با دیگر پیشواز کنندگان به نخستین محل اقامت آنان رفتیم.
٣ ابراهیم یزدی، خاطرات، جلد سوم، نوفل لوشاتو، ص. 174.
٤ دکتر کریم سنجابی، امیدها و ناامیدی ها، ص. ٢٩٢.
٥ لوموند ٣١ اکتبر ١٩٧٨:«آقای سنجابی به علت اوضاع کنونی از حضور در کنگره ی انترناسیونال سوسیالیست که از سوم تا پنجم نوامبر در ونکوور برگذار خواهد شد صرف نظر کرد.»
٦ حتی دکتر مصدق در پاسخ یکی از نزدیکان فداییان اسلام که از او اعمالِ فشارهایی علیه بهاییان را خواسته بود، با خنده ای پر معنی گفته بود «مگر آنان با هموطنان دیگرمان چه تفاوتی دارند؟»

٧ دکتر کریم سنجابی، همان، صص. ٢٩٥ـ٢٩٦.