علي حاتمي فيلمساز ماندگار و به قول خيلي ها شاعر سينماي ايران 69 سال پيش در چنين روزي متولد شد تا ماندگارترين تصوير سينماي ايران باشد.
علي حاتمي(٢٤ مرداد ۱۳۲۳ در تهران )فيلمساز بزرگ سينماي كشورمان سال ها پيش در چنين روزي متولد شد و با ورودش به سينما، قدم در مسيري گذاشت كه براي هميشه نامش در متن سينماي ملي كشورمان جاودان و ماندگار شد. امروز سالروز تولد اين هنرمند نام آشنا است و ما در اين گذر با يادبود خاطره ي ايشان برگي از هزاران دفتر هنر او را ورق مي زنيم تا يادش را گرامي بداريم.
حاتمی کار هنری خود را با تئاتر در زمینهٔ نویسندگی آغاز کرد و نمایشنامه‌های «ساتن»، «قصهٔ حریر»، «ماهیگیر»، «حسن کچل»، «چهل گیس» و شهر «آفتاب و مهتاب» را برای تئاتر نوشت.علی حاتمی در کلاس‌های نمایشنامه نویسی اداره هنرهای دراماتیک واقع (درآب سردار) شرکت نمود و بعدها که این اداره به نام دانشکده هنرهای دراماتیک تغییر نام داد او در رشته ادبیات نمایشی تحصیلات خود را ادامه داد. او در سال ۱۳۴۴ نمایش دیب (دیو) را که از اولین نوشته‌های خود بود در تالار دانشکده و با کودکان موسسه آموزشی فرهنگ آرزو به اجرا در آورد.
حاتمي در جایی متولد شد شبیه همان جایی که رضا خوشنویس در هزاردستان به مفتش آدرس می‌دهد؛ خیابان شاهپور، خیابان مختاری، کوچهٔ اردیبهشت. او دانش‌آموخته از دانشکده هنرهای دراماتیک است. علی حاتمی حداقل ۱۵ فیلم بلند سینمایی و مجموعهٔ تلویزیونی ساخته‌است.
اولین تجربه سینمایی حاتمی ، فیلم حسن کچل ( 1349) بود. حاتمی این فیلم را در پی موفقیت نمایش نامه حسن کچل و استقبال بسیار خوب مردم از آن ، ساخت. در واقع این موفقیت موجب شد که چند تن از دست اندرکاران سینما او را ترغیب کنند که این نمایش نامه را به فیلم بدل کند و شانس خود در عرصه سینما را نیز ، بیازماید. علی عباسی ، تهیه کننده سینما ، که نمایش حسن کچل را دیده بود ، برای ساخت فیلم آن ، اعلام آمادگی کرد ، اما به دلیل بی تجربگی حاتمی در عرصه سینما ، می خواست کارگردانی فیلم را به شخص دیگری بسپرد ، ولی حاتمی مخالفت کرد و سرانجام هم عباسی را متقاعد کرد که خود از پس ساخت آن بر می آید. حسن کچل نخستین فیلم ریتمیک و موزیکال ایرانی و برگرفته از داستان های کهن ایرانی بود. این فیلم با استقبال بسیار خوبی از سوی تماشاگران رو به رو شد و زمینه ورود و تثبیت موقعیت یکی از استعدادهای جوان و نسل پیشروی سینمای ایران را فراهم کرد.
پس از موفقیت حسن کچل ، حاتمی از تئاتر فاصله گرفت و توانایی های خود را معطوف به سینما کرد. او بلافاصله بعد از حسن کچل فیلم طوقی ( 1349 ) را ساخت. طوقی نوعی کبوتر است که کبوتربازها علاقه زیادی به آن دارند. حاتمی در فیلم طوقی ف به یکی از ویژگی ها و سرگرمی های برخی از مردان آن زمان که گاه از یک سرگرمی فراتر رفته و به نوعی علاقه افراطی بدل می شد ، می پردازد. در این فیلم نیز علاقه به یک طوقی و تلاش برای به دست آوردن آن ، سرانجام به یک فاجعه بدل می شود.
فیلم بعدی حاتمی با نام بابا شمل ( 1350 ) ، بازگشتی بود به سینمای ریتمیک و موزیکال مورد علاقه حاتمی و درباره لوطی و لوطی گری. حاتمی در سال 1351 فیلم ساز پرکاری بود و سه فیلم در کارنامه خود ثبت کرد ، فیلم های قلندر ، ستارخان و خواستگار. این سه فیلم نیز همچنان برخوردار از ویژگی های سایر آثار حاتمی هستند. در این میان فیلم ستارخان ، رویکردی تازه به یک حادثه تاریخی بود و ماجرای مشروطیت و قیام ستارخان و باقرخان را از زاویه ای دیگر بیان می کرد. منتقدان این فیلم را تحریفی از ماجرای اصلی دانستند.
در سال 1356 با پنج سال فاصله ، حاتمی فیلم سوته دلان را ساخت. بسیاری از منتقدان سوته دلان را مهم ترین و کامل ترین فیلم حاتمی در قبل از انقلاب می دانند. در این فیلم هماهنگی کاملی بین فرم و محتوا وجود دارد و حاتمی ماجرای فیلم را که قصه عشق یک عقب مانده است را ، با زبان تصویری تازه ای به فیلم بدل کرده.
به گزارش سینما خبر؛ حاجی واشنگتن ( 1361 ) ، نخستین فیلم حاتمی بعد از انقلاب اسلامی بود. جاجی واشنگتن ، ماجرای اولین سفیر ایران در آمریکا را روایت می کند. در سال 1306 هجری قمری ، حاج حسین قلی خان نوری از سوی ناصرالدین شاه به عنوان سفیر ایران به آمریکا اعزام می شود. سفیر ایران در آمریکا هیچ مراجعه کننده ای ندارد ، از طرفی بودجه سفارت ایران در آمریکا به شدت کاهش می یابد و سفیر مجبور می شود خدمه را نیز مرخص کند. تنهایی به سراغ حسین قلی خان می آید تا اینکه سرانجام دو مراجعه کننده به سراغش می آیند… دومین مراجعه کننده سرخ پوستی است که می خواهد به ایران مهاجرت کند و … . البته این فیلم تا به امروز ، نمایش عمومی پیدا نکرده.
آثار حاتمی در بعد از انقلاب از انسجام روایی بهتر و همچنین از مضامین و مفاهیم عمیق تری بهره مند است. در سال 1362 حاتمی ، کمال الملک ، فیلمی بر مبنای زندگی نقاش بزرگ ایرانی و رابطه اش با شاه و دربار قاجار را ساخت. حاتمی سعی کرده در این فیلم ، هم بعد تاریخی و هم بعد بیوگرافیک فیلم را حفظ کند و با تکیه بر رابطه حکومت با یک هنرمند به ضعف ها و چاش های فرهنگی و هنری در آن زمان بپردازد. این فیلم بهره مند از بازی خوب بازیگرانش است که هر یک بازی های خوب و ماندگاری از خود به جای گذاشته اند ، به ویژه جمشید مشایخی در نقش کمال الملک و عزت الله انتظامی در نقش ناصر الدین شاه.
حاتمی در سال 1368 فیلم مادر را ساخت. مادر ماجرای روزهای پایانی مادری پیر است که در خانه سالمندان به سر می برد. او که بعد از سال ها تلاش و تحمل مشکلات بسیار و بزرگ کردن فرزندانش ، اکنون در آستانه مرگ قرار گرفته ، از فرزندانش می خواهد که او را به خانه قدیمیشان ببرند و خود نیز در این روزهای پایانی در آنجا جمع شوند. فرزندان او هر یک مسیری را در زندگیشان در پیش گرفته اند و به راه خود رفته اند. بیماری مادر و سپس مرگش بعد از کش و قوس هایی آنها را به یکدیگر نزدیک می کند.
این فیلم نیز بهره مند از بازی خوب بازیگران مورد علاقه حاتمی بود ، به ویژه اکبر عبدی در نقش پسر عقب مانده مادر ، بسیار خوب ظاهر شده است. مادر به حق ، یکی از بهترین و ماندگارترین فیلم های حاتمی است.
فیلم بعدی حاتمی ، دلشدگان بود که در سال 1370 ساخت. در این فیلم که ماجرایش در زمان سلطنت احمد شاه می گذرد ، تاجری فرنگی به بهانه رونق فرهنگ و هنر ، قصد دارد با پرکردن چند صفحه از چند موسیقی دان ایرانی، ردیف های اصیل موسیقی ایرانی را که در حال فراموشی است ، از گزند گذر زمان محفوظ نگه دارد. به همین منظور جمعی از بهترین نوازندگان را بر می گزینند. برنامه این گروه برای سفر به فرنگ با مشکلاتی مواجه می شود ، اما سرانجام عملی می شود … در فرنگ صدای دلنشین طاهرخان ، خواننده گروه ، هنگام تمرین، موجب شفای لیلا ، برادرزاده سفیر عثمانی می شود … هوای سرد و موذی فرنگ ، طاهرخان را که جسماً آدم ضعیفی است، دچار ذات الریه می کند و بعد از اجرای یک کنسرت می میرد.
دلشدگان فیلمی شاعرانه و تغزلی بود و ستایشی در باب هنر ایرانی به ویژه موسیقی غنی و دلنوازش. این فیلم بسیار مورد توجه قرار گرفت.
حاتمی دو فیلم نود دقیقه ای نیز ساخته بود که چند سال پس از مرگش به نمایش در آمدند: فیلم کمیته مجازات و تهران روزگار نو.
در فیلم کمیته مجازات که ماجرای آن در تهران سال1295 (جنگ جهانی اول) می گذرد ، گروهی وطن خواه کمیتة مجازاتی را برای نابودی خائنین تشکیل داده اند و در این راه ترورهایی را صورت می دهند.
فیلم تهران ، روزگار نو نیز، ماجرایش در شهریور 1320 که رضا شاه فرمان سرشماری را صادر می کند ، می گذرد. به دلیل سرشماری همه باید در خانه هایشان بمانند و این مسئله موجب می شود چند نظمیه از موقعیت سوء استفاده کنند و یک جواهر فروشی را سرقت کنند.
حاتمی که از سال های اولیه دهه هفتاد ، مطالعه و تحقیق درباره زندگی جهان پهلوان تختی را آغاز کرده بود ، بعد از پشت سر گذاشتن دشواری هایی سرانجام در سال 1375 ، ساخت فیلم جهان پهلوان تختی را آغاز کرد. متاسفانه پس از آنکه تنها بخش هایی از فیلم را فیلم برداری کرده بود بیماری سرطان به سراغش آمد و در بیمارستان بستری شد و مجبور شد پروژه اش را نیمه کاره رها کند.لازم به ذکر است ، این فیلم توسط بهروز افخمی به سرانجام رسید.
به حق باید علی حاتمی را پر شورترین فیلم ساز وابسته به آداب و سنن ایرانی دانست. فیلم سازی که با تیز بینی و هوشمندی خاصی توانسته حال و هوای زندگی ، آداب و رسوم و باورهای ایرانیان به ویژه تهرانیان قدیم را به تصویر بکشد. درون مایه تمامی آثار حاتمی بر اساس ویژگی های قومی و انسان های رشد یافته در این باورها و اعتقادات ، شکل گرفته است. شخصیت آثار او اغلب شبیه ترین افراد به خصلت و باورهای قومیت های ایرانی هستند. حاتمی که تقریبا تمامی آثارش را بر اساس فیلم نامه هایی از خودش ساخته در انتقال فضا ، زمان و شرایط اجتماعی دوره تاریخی که در فیلمش به تصویر کشیده ، بسیار موفق بوده است. دیالوگ های فیلم های او بسیار درخشان و قابل توجه هستند و در سینمای ایران اگر بی نظیر نباشند حتما کم نظیر هستند.
مجموعه های تلوزیونی علی حاتمی نیز به اندازه آثار سینمایی اش مورد توجه بسیار قرار گرفتند. ویژگی فیلم های سینمایی اش در سریال های تلوزیونی اش نیز به خوبی دیده می شوند و همین ویژگی هاست که سریال های او را از سریال های دیگر متمایز کرده و عمق بیشتری به آنها می بخشد. دو سریال سلطان صاحبقران و هزاردستان جزو موفق ترین و بهترین سریال های تلوزیون ایران بودند.
فیلم ساز بزرگ ایران یا بهتر است بگوییم ، ایرانی ترین فیلم ساز ایرانی در 14 آذر سال 1375در اثر بیماری سرطان دار فانی را وداع گفت.
لیلا حاتمی و زری خوشکام، هنرپیشگان سینما، فرزند و همسر علی حاتمی هستند.
علی حاتمی همواره در آثار سینمایی خود پیوندی ناگسستنی بااصطلاحات و گویش‌های کوچه بازار داشت، بطوریکه کاربرد این دیالوگ‌ها به عنوان امضای وی در تقریبا تمامی آثار سینماییش حضور داشته و سینمای حاتمی را یک سینمای منحصر به فرد ساخته‌است. برخی ازاین دیالوگ‌های ماندگار عبارتند از:
فیلم “مادر” «تلخی با قند شیرین نمیشه، شب رو باید بی‌چراغ روشن کرد» فیلم “کمال الملک” دیالوگی از زبان مظفرالدین شاه «همه چیزمان باید به همه چیزمان بیاید» فیلم “سوته دلان” «همه عمر دیر رسیدم» فیلم “سوته دلان” «ساعت زنگ زده دیگه زنگ نمیزنه، چون زنگاشو زده» فیلم “مادر” «خورشید دم غروب، آفتاب صلوة ظهر نمیشه» و دهها دیالوگ ماندگار دیگر . . .
علی حاتمی در تاریخ پانزدهم آذرماه هفتادوپنج درگذشت. پیکر وی در قطعه هنرمندان بهشت زهرا در فطعه88 به خاک سپرده شد. بر روی سنگ مزار وی که در طرفینش رقیه چهره آزاد( ملقب به مادر سینمای ایران و ایفاگر نقش مادر در فیلم “مادر”) و رسام عرب زاده(طراح ممتاز فرش‌های ایرانی) دفن شده‌اند یکی از ماندگارترین دیالوگ‌های فیلم “حاجی واشنگتن” نقش بسته: “آیین چراغ خاموشی نیست”
فیلم‌شناسی:
- حسن کچل (۱۳۴۸)
- طوقی (۱۳۴۹)
- باباشمل (۱۳۵۰)
- قلندر (۱۳۵۱)
- خواستگار (۱۳۵۲)
- ستارخان (۱۳۵۳)
- مجموعهٔ تلویزیونی مثنوی مولوی (۱۳۵۴)
- سلطان صاحبقران (مجموعه تلویزیونی) (۱۳۵۴)
- سوته‌دلان (۱۳۵۶)
- هزاردستان (۱۳۶۶-۱۳۵۸)
- حاجی واشنگتن (۱۳۶۱)
- کمال‌الملک (۱۳۶۳)
- جعفر خان از فرنگ برگشته (۱۳۶۶)
- مادر (۱۳۶۸)
- دلشدگان (۱۳۷۱)
- جهان پهلوان تختی (۱۳۷۳ – ۱۳۷۵) (پس از مرگ حاتمی به کارگردانی بهروز افخمی ادامه یافت)
- کمیتهٔ مجازات
- طهران، روزگار نو
