قلعه بسطام یکی از مهم‌ترین شهرهای اورارتویی زمان خود بوده و در ۳ کیلومتری شهر قره‌ضیاءالدین در شمال آذربایجان‌غربی است که با توجه به زیبایی و ظرافتی که در معماری این بنا به‌کار رفته هرساله میزبان گردشگران داخلی و خارجی است.
پرونده این اثر تاریخی برای ثبت در فهرست آثار جهانی آماده شده است. این قلعه با نام اورارتویی «روسایی اوروتور» به معنی «شهر کوچک روسا» در قرن هفتم قبل از میلاد ساخته شد. طبق کتیبه‌ای که امروزه در موزه ایران باستان قرار دارد این قلعه توسط «روسای دوم» از پادشاهان اورارتویی در سال ۶۴۱ قبل از میلاد ساخته شده است.
- تحقیقات از سوی هیات آلمانی
قلعه بسطام بزرگ‌ترین قلعه اورارتویی ایران و یکی از ۳ قلعه مهم دولت اورارتو است که در زمان امپراتوری روسای دوم یکی از مراکز حکومتی وی بوده است. بسطام قبل از انقلاب مرکز مطالعات باستان‌شناسان آلمانی بود و تا آغاز انقلاب اسلامی در ایران با کاوش افقی و به‌صورت بنیادی مطالعه می‌شد. این قلعه با سلطه قوم ماد بر این منطقه به‌صورت متروک مانده و فقط در دوران قرون وسطی، هم‌زمان با دوره مغول، گروهی از مسیحیان آن جا سکونت کردند که از آن‌ها نقش صلیب‌هایی روی صخره‌ها باقی مانده است. هیات آلمانی به محوریت این مرکز تمامی بررسی‌های انجام‌یافته خود را در هر دو آذربایجان ایران انجام داده و توانسته در عرض ۱۱ سال در حدود ۱۰۱ محوطه اورارتویی را شناسایی کند. به این آمار معابد کوهستانی، مقابر صخره‌ای، مقابر ساختمانی، کانال‌های آب‌رسانی صخره‌ای، سیستم‌های آبیاری، چشمه آب وقف‌شده هالدی، کتیبه‌های میخی اورارتویی، یادمان‌های دوزبانه‌های اورارتویی آشوری شناخته‌شده در استان را نیز باید افزود.
بر اساس نوع معماری این منطقه، قلعه بسطام با هدف کنترل مسیرهای تجاری که از طرف شرق دولت ترکیه به شهرهای تبریز، اردبیل و حوزه دریاچه ارومیه رفت‌وآمد می‌کردند، احداث شده است. قلعه بسطام دیوار محکم سنگی دارد که روی صخره‌ای بلند قرار گرفته است. این قلعه رو به دشت و دره‌ای بزرگ و دارای ۳ اشکوب با کارکردهای گوناگون است؛ اشکوب زیرین دربرگیرنده دروازه، مهمانسرا، اصطبل و جایگاه سربازان، اشکوب میانی نیایشگاهی است با اتاق‌های گوناگون، و اشکوب بالایی اوج هنر معماری اورارتویی است و دارای سکونتگاه، جایگاه فرماندهی و راه‌های خروجی به بیرون از دژ. کاوش‌های باستانی نشان می‌دهد این قلعه طی ۵۰ سال و در ۳ مرحله ساخته شده و دارای معبد، بازار، مقر حکومتی، برج، بارو، دروازه و راه‌های مخفی خروج مخصوص بوده است.
- انجام ۲ مرحله کاوش باستان‌شناسی
مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان غربی با اشاره به این‌که قلعه تاریخی بسطام با ۵۴ هکتار وسعت بزرگ‌ترین قلعه تمدن اورارتویی در ایران به‌شمار می‌رود، گفت: پرونده این اثر تاریخی برای ثبت در فهرست آثار جهانی آماده شده است و با ثبت این اثر در فهرست آثار جهانی گام اساسی در معرفی و شناساندن آن برداشته می‌شود.
«جلیل جباری» افزود: مرمت این اثر تاریخی به‌صورت مداوم در طول سال انجام می‌شود و تاکنون ۲ مرحله کاوش‌های باستان‌شناسی در این محوطه تاریخی صورت گرفته که در نخستین کاوش توسط هیات آلمانی، سنگ‌نوشته و لوح‌های گلی دربرگیرنده خط میخی اورارتویی کشف شده است. وی تاکید کرد: در سال ۹۴ نیز با حمایت و پیگیری میراث فرهنگی استان و فرمانداری چایپاره، فرایند تشکیل پایگاه ملی اورارتوشناسی بسطام آغاز شد و در همان سال به سرانجام رسید.
مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان غربی با بیان این‌که با شکل‌گیری پایگاه ملی در این مکان مطالعات حفاظت، مرمت و ساماندهی قلعه بسطام با انسجام بیشتری دنبال شده است، گفت: در سایه هماهنگی با دانشگاه اینسبورگ اتریش و پژوهشکده باستان‌شناسی، انجام مطالعات ژئومغناطیس نیز در دستور کار پایگاه بسطام قرار گرفته است.
- حریم بزرگ‌ترین قلعه تاریخی بسطام مشخص شد
مدیر پایگاه محوطه بسطام هم چندی پیش اعلام کرد: تعیین ۳۵۰ هکتار از عرصه و حریم این قلعه سال گذشته از سوی پایگاه میراث فرهنگی منطقه انجام شده و به پایان رسیده است. «غلام شیرزاده» افزود: سال گذشته با همکاری باستان‌شناسان ۹۶ گمانه‌زنی به منظور تعیین عرصه و حریم این محوطه صورت گرفت و در حال حاضر۳۵۰ هکتار به عنوان عرصه مشخص شده و از هر طرف ۲۰۰ متر به عنوان حریم درجه یک آن تعیین شده است.
وی بیان کرد: محوطه و قلعه بسطام پیش از انقلاب از سوی باستان‌شناسان آلمانی مورد کاوش قرار گرفت و همان زمان مشخص شد قلعه بسطام از ۳ طبقه و ۳ بخش جداگانه (پایین‌قلعه و بالاقلعه) تشکیل شده است. قلعه بسطام به مدت ۱۰سال مورد کاوش قرار گرفت و امسال نیز گمانه‌زنی‌هایی به منظور تعیین عرصه و حریم این محوطه انجام شد.
به گفته مدیر پایگاه بسطام، هم‌اکنون لوح‌ها، مهر و موم و سفال‌های مختلفی از دوره اورارتویی در این محوطه کشف شده و پایگاه میراث فرهنگی بسطام با همکاری پژوهشگاه میراث فرهنگی و اداره میراث فرهنگی استان در حال ترجمه ۲ کتاب بسطام یک و ۲ است که حاصل تلاش و کاوش‌های باستان‌شناسان آلمانی در زمان پیش از انقلاب است.
- قدمت قلعه تاریخی بسطام
قدمت قلعه تاریخی بسطام به ۸۰۰ سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد و بزرگ‌ترین قلعه تمدن اورارتویی در ایران و سومین قلعه بزرگ این تمدن در دنیاست که به دستور روسای دوم از پادشاهان اورارتویی در حدود سال‌های ۶۴۵ قبل از میلاد مسیح احداث شده است. این قلعه در آن زمان با هدف کنترل مسیرهای تجاری که از طرف شرق دولت ترکیه به شهرهای تبریز و اردبیل و حوزه دریاچه ارومیه رفت و آمد می‌کردند، احداث شده است.
به گزارش همشهری؛ کتیبه کشف‌شده از این قلعه که به زبان اورارتویی است برای مطالعات و بهره‌برداری محققان در موزه ملی تهران نگهداری می‌شود. تاکنون بیش از ۴۰ اثر تاریخی ارزشمند چایپاره در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. در حال حاضر ۳ اثر تاریخی آذربایجان غربی از جمله تپه حسنلو در نقده، دژ بسطام در چایپاره و منظر فرهنگی ماکو برای ثبت در حافظه جهانی یونسکو معرفی شده‌اند و پرونده قلعه تاریخی بسطام نیز برای ثبت جهانی آماده شده است.
